£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

4.   Milliy ziyolilarni qatag‘on qilishning yangi to‘lqini

 

Markaz  mutasaddilari,  mafkurachilari  rahnamoligida  o’tgan  asrlarning  50-yillari 

boshlarida  O’zbekistonda  boshlanib  ketgan  ilg’or  ziyolilar,  ilm-fan,  adabiyot,  san’at, 

ma’rifat namoyadalarini quvg’in va ta’qib qilishlar, ular ijodidan kir izlash, ayb topishga 

urinishlar, shubhasiz, respublika ma’naviy hayotiga jiddiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. 

U  ko’plab  olimu  ijodkorlar,  shoiru  adiblar,  iste’dod  sohiblari  hayotini  tahlikali  holatga 

duchor etdi.

 

O’zbekiston Kompartiyasi Markazqo’mining 1949 yil 25 iyundagi «O’zbekiston 

Sovet  yozuvchilar  soyuzining  ishi  to’g’risida»gi  qarorida  A.Qahhorning  «Qo’shchinor 

chiroqlari»  romani  tanqid  qilindi.  Yozuvchilardan  Oybek,  Mirtemir,  H.G’ulom, 

O’.Rashidov,  M.  Shayxzoda,  M.Boboev,  A.Qayumov  va  boshqalar  badnom  qilindi. 

«Sharq  yulduzi»,  «Zvezda  vostoka»  jurnallarining  tahririyatlariga  bir  qator  «yaramas» 

asarlarni chop etishga yo’l qo’ygan, degan jiddiy ayblar qo’yildi.

 

267

 

---

1948-1949 yilarda 20 dan ortiq yirik talantli olimlar, yozuvchi va shoirlar qamoqqa 

olinib,  yopiq  ravishda  so’roq  qilinib,  millatchilikda  ayblanib,  15-25  yilga  ozodlikdan 

mahrum etiladi va surgun qilinadi.

 

O’zbekiston  Kompartiyasi  MQning  1950  yil  1  sentyabrda  qabul  qilgan 

«O’zbekiston Fanlar Akademiyasining ishi to’g’risida»gi qarorida bir qator iqtisodiyot, til 

va adabiyot sohasidagi olimlar millatchilikda ayblandi.

 

O’zbekiston  Kompartiyasi  MQning  1951  yil  8  apreldagi  «O’zbekiston  SSRda 

musika  sa’natining  ahvoli  va  uni  yanada  rivojlantirish  tadbirlari  to’g’risida»gi  qarorida 

o’zbek  xalqining  buyuk  shoiri  Alisher  Navoiyning  «Farxod  va  Shirin»,  «Layli  va 

Majnun» dostonlari, «Tohir va Zuhra», «Alpomish» xalq dostonlarining afsonaviy folklor 

syujetlariga  asoslangan  opera,  balet  va  musiqali  drama  spektakllarini  yaratish  va 

sahnalarda  ko’rsatish  «zararli»  ish  deb  baholandi.  Bunday  spektakllarni  sahnalashtirgan 

ijodiy xodimlar qattiq tanqid ostiga olindi. Shuningdek, ko’pgina kontsert tashkilotlari va 

musiqali  teatr  xodimlari  «Eski,  arxaik  musiqani  va  juda  g’amgin,  mungli  maqom 

namunalari»ni  tarqatganligi  uchun  qoralandi.  Qarorda  «O’zbekistonning  musiqa  san’ati 

hayotdan  orqada  qolmoqda,  o’zbek  xalqini  kommunistik  ruhda  tarbiyalash  maqsad  va 

vazifalariga to’la-to’kis xizmat qilmayotir”, deb ta’kidlandi.

 

1951  yil  10  avgustda  respublika  matbuotida  “Ba’zi  shoirlarning  ijodidagi 

mafkuraviy  buzg’unliklar  to’g’risida”  degan  maqola  e’lon  qilindi.  Unda  Turob  To’la, 

Kamtar  Otaboev,  Mirtemir,  A.Bobojonov,  Sobir  Abdulla,  Habibiylarning  asarlari 

kommunistik mafkuraga, xalqlar do’stligiga zid g’oyalarni ilgari suruvchi asarlar sifatida 

tanqid qilindi, ular millatchilikda ayblandi.

 

1951  yil 24 avgustda matbuotda e’lon qilingan “O’zbek sovet adabiyoti 

vazifalaridan chetda” nomli maqolada Oybek, X.Zaripov, H.Yoqubov, I.Sultonov va 

boshqa adiblar mafkuraviy og’ishlarda qoralandi. M.Shayxzoda, Shukrullo Yusupov, 

G’ulom Alimov (Shuhrat)lar 1951 yilda “sovetlarga qarshi millatchilik faoliyati”da 

aylanib qamoqqa olindi va keyinchalik 25 yil ozodlikdan mahrum etishga hukm 

qilindilar.

 

1952  yil fevralida bo’lib o’tgan O’zbekiston Kompartiyasi MQning X Plenumi 

ilmiy va ijodiy ziyolilarni quvg’in, ta’qib ostiga olishda yana bir turtki bo’ldi. Plenumda 

“Respublikada mafkuraviy ishlarning ahvoli va uni yaxshilash choralari to’g’risida”gi 

masala muhokama qilindi va tegishli qaror qabul qilindi. Plenumda faylasuf 

V.Zohidovning ilmiy ishlariga burjua-millatchilik xatolari yuklandi. Tarixchi 

A.Boboxo’jaev va iqtisodchi O.Aminov panturkizmni targ’ib qilishda ayblandi. Ular 

“siyosiy va ishchanlik sifatlari jihatidan egallab turgan lavozimlariga to’g’ri kelmaydigan 

shaxslardir”, deb hisoblandi va ishdan bo’shatildi. T.To’la va M. Shayhzodalarning she’r 

va qo’shiqlari “g’oyasiz va axloqsiz” asarlar, deb baholandi.

 

O’zbek  xalqining  ma’naviy  merosi,  milliy  qadiriyatlari  yana  bir  bor  oyoq  osti 

qilindi,  bu  sohada  faoliyat  yuritgan  ijodkorlar  qatag’on  qilindi.  Tarixiy  o’tmish  ham, 

zamonaviy  hayot  ham  kommunistik  mafkura,  sinfiylik  nuqtai  nazardan  turib  qo’pol 

ravishda  buzib  baholandi.  Natijada  ma’naviy  hayotga,  falsafiy  va  badiiy  tafakkurga, 

madaniyatga katta zarar etdi.

 

268

 

---

Stalin  vafotidan  keyin  butun  SSSRda  bo’lganidek,  O’zbekistonda  ham  shaxsga 

sig’inish  oqibatlarini  tugatish  tadbirlari  ko’rildi.  Qatag’on  qilinganlar  ishini  qaytadan 

ko’rib  chiqishga  kirishildi.  Ko’pgina  jinoiy  ishlar  to’qib  chiqarilgani,  minglab  odamlar 

nohaq  qamalib,  ozodlikdan  mahrum  etilgani  aniqlandi  va  ular  oqlandi.  A.Qodiriy, 

Cho’lpon, Fitrat va boshqa ko’plab yozuvchi va shoirlar oqlandi. Minglab partiya, sovet, 

komsomol xodimlari nomlari poklandi. 50-yillarning boshlarida shubha ostiga olingan, 

har  bir  qadami  nazorat  qilinayotgan  60  nafardan  ziyod  yirik  olimlar,  adiblardan 

«millatchi,  sovetlarning  dushmani»  degan  yorliqlar  olib  tashlandi,  to’hmatlardan  halos 

bo’ldi.

 

Biroq, afsuski, jamiyat ma’naviy hayotida voqe bo’lgan bu bir qadar iliqlik muhiti 

uncha  uzoq  davom  etmadi.  Odamlar  xohish-erkini  bo’g’ib,  inon-ixtiyorini  o’ziga 

bo’ysundirib,  hamma  narsani  hukmron  tuzum  manfaatlariga  xizmat  qildirib  kelgan 

kommunistik  mafkura  va  uning  maddohlari  ko’p  o’tmay  o’z  zulmkorligini  qaytadan 

kuchaytirishga  kirishdi.  Uning  tig’i  avvalo  ijodkorlarga  nisbatan  qo’llanila  boshlandi. 

Buning  natijasida  respublikaning  ilm-fani,  madaniyatiga  salmoqli  hissa  qo’shgan  taniqli 

allomalar,  iste’dodli  ijodkorlar  ko’proq  aziyat  chekkanligi,  taqdirning  kutilmagan 

zarbalariga  uchraganligi  ayni  haqiqatdir.  Aftidan,  totalitar  tuzum  mutasaddilari  atoqli 

ziyoli  arboblarni  vaqti-vaqti  bilan  tavbasiga  tayantirish,  o’zlariga  tiz  cho’kdirishga 

majburlash  yo’li  bilan  qo’llari  uzunligini  hammaga  namoyish  etib  qo’ymoqchi  bo’lgan 

bo’lsalar ajab emas. Buning uchun esa ular hech narsadan hazar qilmaganlar. Jumladan, 

geologiya-mineralogiya  fanida  nomi  jahonga  mashhur,  respublikamiz  hududida 

qanchalab neft-gaz, qimmatbaho ma’dan konlarini, ularning zahiralarini kashf etgan, ko’p 

jildli  asarlari  AQShdek  mamlakatlarda  nashr  etilgan  akademik  Ґabib Abdullaev  g’addor 

tuzum  qahriga,  quruq  to’hmatlar  kasriga  uchrab,  boshidan  ne  azoblarni  kechirmadi. 

Allomaning  sovet  totalitar  tizim  hukmdorlari  oldida  qilgan  yagona  «gunohi»  bu  uning 

yurtparvarligi,  elsevarligi,  milliy  ziyoli  kadrlar  tayyorlashga  jonu  dili  bilan  harakat 

qilganligidir, xolos. Ayniqsa u respublika Fanlari Akademiyasi prezidenti bo’lib ishlagan 

yillarda  iste’dodli  mahalliy  millat  yoshlari  orasidan  ko’plab  kishilarni  ilm-fan 

dargohlariga, aspirantura va doktoranturalarga o’qishga yuborib, ularning kelajakda etuk 

olimlar  bo’lib  etishishlari  uchun  rahnamolik  ko’rsatgan.  Shuningdek,  alloma  o’zbek 

xalqining boy milliy ma’naviy merosini o’rganish va tiklash ishlariga ham muttasil bosh-

qosh bo’lgan. Jumladan, A.Navoiy asarlarining 15 jildligi, Beruniy, Ibn Sino asarlarining 

arab  tilidan  o’zbek  tiliga  o’girilib  nashr  etilishi  singari  xayrli  ishlarda  ham  Ґ.Abdullaev 

xizmati  oz  bo’lmagan.  Shubhasizki,  o’z  yurti,  uning  sog’lom  avlodi  tashvishi  bilan 

yashagan,  shu  asnoda  faoliyat  olib  borgan  Ґ.Abdullaev  partiya  va  davlat  arboblariga 

yoqmagan. Shu bois uni obro’sizlantirish, faoliyatiga qora chiziqlar tortish uchun har xil 

ig’vo-fasod yo’llari ishga solingan. Buyuk iste’dod sohibiga qilingan bunday nohaq xuruj 

va  ta’qiblar  uning  ijodi  ayni  barq  urib  turgan  paytida  hayotdan  bevaqt  ko’z  yumib 

ketishiga bois bo’ldi.

 

Yana bir zabardast olim, akademik Ibrohim Mo’minov tarixiy haqiqatni ochishga 

qo’l urib, ulug’ bobokalonimiz Amir Temur shaxsi va uning qilgan betimsol ulkan ishlari 

haqida  to’g’ri,  xolis  fikrlar  bildirib  risola  yaratganligi  uchun  hukmron  tuzum  zulmiga 

uchradi. Moskvaning nufuzli nashrlari sahifalarida olimga qarshi ig’voyu bo’htonlardan

 

269

 

---

iborat  materiallar  bosildi,  nomi  yomon  otliq  qilindi.  Nachora,  tarixiy  haqiqatni  ayta 

olishga o’zida iroda,  jasorat topa bilgan alloma  shunday og’ir ko’yga  mubtalo bo’ldi. 

Uning tiniq musaffo yuragi ham oxirigacha bardosh bera olmadi.

 

O’zbek arxeologiya fanining chinakam fidoyisi, akademik Yah’yo G’ulomovning 

ham  o’lkamiz  tarixini  ilmiy,  xolis  va  haqqoniy  o’rganish,  milliy  tariximiz  to’g’risidagi 

xaqiqatni yuzaga chiqarish borasidagi ko’p qirrali faoliyati va barcha ilmiy izlanishlari 

ham yuqori sovet mahkamalariyu, ularning konservativ fikrlovchi to’ra rahbarlarining ne-

ne qarshiliklari va to’siqlariga duch  kelmagan. Gap shundaki, hukmron tuzum sha’niga 

salcha bo’lsin noo’rin ishora yohud harakat yuz berguday bo’lsa, o’sha zahoti uning ko’p 

sonli maddohlari nishonni bexato ola bilar edilar.

 

Bu davrda o’zbek adiblari, shoirlari ijodi ham doimiy suratda sovet mafkurasining 

diqqat-e’tiborida  bo’lgan.  Shu  bois  ularning  har  bir  asari  rasmiy  tsenzuraning  qat’iy 

nazoratiga olinar, yuz chig’iriqdan o’tib, nashrga tavsiya etilardi. Bordiyu haqiqat g’oyasi 

bilan  sug’orilgan  ba’zi  asarlar  bosilib  chiqquday  bo’lsa,  u  holda  ularning  mualliflariyu 

muharrirlari  boshi  bilan  javob  berardilar.  Masalan,  60-yillarda  taniqli  shoir  Erkin 

Vohidovning  birgina  “O’zbegim”  she’ri  muallifga  qanchalik  behalovatlik  keltirganligi 

bunga  misoldir.  Yoki  atoqli  adib  Pirimqul  Qodirovning  milliy  tariximizning  nomdor 

vakili,  otashnafas  shoir  va  adib,  davlat  arbobi,  mohir  sarkarda  Z.M.Bobur  hayoti  va 

faoliyatidan hikoya qiluvchi “Yulduzli tunlar” romani ham feodal o’tmish namoyandasi 

timsolini aks ettiruvchi asar sifatida keskin qoralandi. Vaholanki, bu buyuk tarixiy siymo 

to’g’risida  ko’plab  xorijiy  mamlakatlarda  son-sanoqsiz  tarixiy  va  badiiy  asarlar 

bitilganligi aniqdir.

 

Shunday  qilib  ko’ramizki,  mustabid  sovet  tuzumi  o’zining  70  yildan  ziyodroq 

davom  etgan  hukmronligi  davrida  o’ziga  qaram  va  tobe  bo’lgan  milliy  hududlarda, 

jumladan, O’zbekistonda o’z bedodligi va qabohatini har qanday yo’llar bilan bo’lmasin, 

amalga oshirishga erishib bordi.

 

Ayniqsa bundan yurtimiz fuqarolarining sara qismi sanalgan ilg’or, taraqqiyparvar 

ziyolilar, milliy kadrlar eng ko’p jafo chekdi, ming bir xil azobu uqubatlarga duchor etildi. 

Yurtimizning  bunday  yurtparvar,  vatanparvar  sog’lom  kuchlari  har  qanday  murakkab 

vaziyatlarda  ham  o’z  fuqarolik  pozitsiyalarida  sobit  turib,  sobiq  tuzum  zo’ravonlari 

zug’umi  va  xurujiga  dosh  berib,  Vatan  istiqboli  yo’lida  mardonavor  harakatda  davom 

etdilar.

 

270

 

---