Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номли жиззах давлат педагогика

Назорат саволлари 
 
1. Политехник таълим деганда қандай таълим тушунилади? 
2. Политехник принцип нимага таяниб иш кўради? 
3. Политехник ўқитишнинг мақсад ва вазифалари қандай? 
4. Политехник билимлар манбаи қандай шаклланади? 
5. Фан ва техника тараққиёти қандай омилларда акс этади? 
6. Меҳнат тарбияси нима? 
7. Касбга йўналтириш ва меҳнат тарбияси учун физика ўқитувчиси нималар қилиши 
керак? 
8. Политехник таълимни амалга оширишда ўқитувчи қандай хусусиятларни ўзида 
мужассамлаштирган бўлиши керак? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

10-МАЪРУЗА 
 
Мавзу: ЎҚИТИШ УСЛУБИЯТИДА ИНДУКЦИЯ ВА ДЕДУКЦИЯ,
ЎХШАТИШ ВА МОДЕЛЛАШТИРИШ 
 
Режа 
 
1. Индукция ва дедукцион услублар ҳақида. 
2. Физика ўқитишда моделлаштириш ва ўхшатиш 
 
Таянч иборалар: индукция, дедукция, моделлаштириш, ўхшатиш, кузатиш, 
таҳлил қилиш, хулоса чиқариш, абстракт фикрлаш. 
 
Физика услубияти нуқтаи назаридан ўқитиш услублари эмпирик ва назарийга 
бўлинади. Агарда ўқитиш жараёнида – кузатиш, тажрибалардан олинган 
маълумотларни таҳлил қилиш ва умумлаштиришга индукция асос қилиб олинган 
бўлса эмпирик услуб дейилади. “Индукция” сўзи лотинча “Inductio” сўзидан 
олинган бўлиб, “йўлга солиш” маъносини билдиради. Кузатиш ва тажриба 
маълумотларини таҳлил қилиш жараёнида ўрганилаётган ҳодисаларнинг муҳим 
умумий хоссалари аниқланади, хаёл айрим янги фикрлашга келади, индуктив хулоса 
чиқарилади. 
Индукция одатда кузатиш ва тажриба маълумотларини таҳлил қилиш ва 
таққослашдан бошланади. Бунда бу маълумотларнинг кўпроқ кенгайиши билан 
қандайдир хосса ёки муносабатнинг доимо такрорланишини аниқлаш мумкин. 
Индуктив хулосанинг механизми чекли миқдордаги тажрибалар натижаларини 
ҳамма шунга ўхшаш ҳолатларга экстрополяция қилиш ҳисобланади. Масалан, мис, 
пўлат, алюминийлар электр токини ўтказишига тажрибада ишонч ҳосил қилиб, ҳамма 
металлар электр токини ўтказади, деб индуктив умумлаштирилади. Тажриба ҳамма 
металлар устида олиб борилмаганлиги учун индуктив хулоса қатъий исбот қилинган 
деб бўлмайди. У эҳтимоллик характерига эга. Ҳозирги кунда фанда индукцияга 
таъриф беришнинг энг тарқалган ва кўпчилик томонидан қабул қилинган хулосаси бу 
эҳтимоллик хулосаларини беришидир. 
Тушунтиришнинг 
индуктив 
усулини 
қўллашда 
ўқитувчи 
тажриба 
натижаларини кўрсатиш ва таҳлил қилиш асосида ўқувчиларга янги билимлар беради. 
Назарий абстракт фикрлашни кенгайтириш учун физикани ўрганиш жараёнида 
унда қўлланиладиган назарий текшириш услублари: абстрактлаш, хаёлий тажриба, 
ўхшатиш, дедукция, моделлаштириш ва ҳоказолар билан ўқувчиларни таништириш 
муҳим аҳамиятга эга. “Дедукция” термини лотинча “deductio” “суриштириб билиш” 
маъносини билдиради. Назарий изланишларда мантиқий хулоса қилишнинг асосий 
тури дедуктив ҳисобланади. Дедукция – мантиқ қонунлари ва қоидаларига мос ҳолда 
айрим мулоҳазаларни бошқалардан келтириб чиқариш, “тайёр” билимларни ташкил 
этиш услуби: фикрлаш ҳаракатини тушунчаларда ифодалайди ва асосан назарий 
билиш босқичида фойдаланилади. Илмий билишдаги сингари мактабда ўқитишда 
дедукция, назарий билимнинг бошқа услублари бўлган моделлаштириш ўхшатиш, 
хаёлий тажриба ва шу кабилар билан таништиради.
Ўқитувчи физика дарсларида дедукциядан фақат умумий ҳолатлардан хусусий 
ҳолатларни келтириб чиқаришдагина фойдаланиб қолмасдан шу билан бирга янги 
билимлар назарий даражада очиб бериладиган ҳамма ҳолларда ҳам фойдаланади. 
Ҳодиса ёки асбобнинг ишлаш принципи у ёки бу қонун нуқтаи назаридан 
тушунтириладими, формулаларни алмаштириш асосида янги боғланишлар келтириб 
чиқариладими, янги ҳодиса ва қонуниятларни назарий айтиб бериш ишлари олиб 

---

бориладими – бу ҳолатларнинг ҳаммасида дедуктив хулоса чиқаришдан 
фойдаланилади. 
Назарий, абстракт фикрлашни кенгайтириш учун физикани ўрганиш 
жараёнида абстрактлаш, идеаллаштириш, ўхшатиш билан ўқувчиларни таништириш 
муҳим аҳамиятга эга. 
Ҳодисанинг иккинчи даражали, муҳим бўлмаган хоссаларини эътиборга олмай 
мураккаб табиат ҳодисаларини соддалаштириб ўрганиш абстрактлашдир. 
Абстрактлаш натижасида муҳим бўлмаган томонлар ва ҳодисаларнинг белгилари 
соддалашади. “Тоза” кўринишда қараб чиқилади. Мактабда “текис” ва “текис 
тезланувчан” ҳаракат ўрганилади. Табиатда турли жисмларнинг ҳаракати фақат айрим 
яқинлашиш билан абстракт кўринишдаги ҳаракатларнинг бирига тааллуқли бўлиши 
мумкин. Барча эмпирик ўрнатилган қонунлар абстракт қонунлардир. 
Физика дарсларида материални назарий очиб беришда абстракциялашнинг 
бошқа тури – идеаллаштиришдан, яъни реал объектнинг моделидан фойдаланилади. 
Аниқ предметлар эмас, хаёлий моделларгина назарий текширишларнинг объектлари 
ҳисобланади. Физикада атом, молекула, атом ядроси, газ, абсолют қаттиқ жисм ва 
ҳоказо моделлар қўлланилади. 
Модел хоссасини реал объектда ўтказишнинг асоси ўхшатиш услубидир. 
Ўхшатиш бўйича қандайдир объект (модел) ҳақида олинган билим бошқа, камроқ 
ўрганилган объектга кўчирилади. Бу кўчириш ўрганиладиган объектлар ўзларининг 
муҳим белгиларининг ўхшашлиги асосида амалга оширилади. Агар ўхшатиш 
ўрганиладиган объектлар ўзаро изоморфизм муносабатида бўлсалар (яъни ҳодисалар 
бир хил формулалар билан ифодаланса), у ҳолда ўхшатиш бўйича хулоса чиқариш 
эҳтимолий бўлмай, балки ҳақиқий бўлади. 
Масалан, айрим механик ва электр системалари изоморф бўлади.
Юқорида айтиб ўтилган услублар билан ўқитиш орқали ўқувчиларнинг 
фикрлашларини талаб даражасига кўтариш мумкин.