O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti



Download 1,35 Mb.
Pdf ko'rish
bet33/69
Sana06.07.2021
Hajmi1,35 Mb.
#110751
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   69
Bog'liq
ozbekiston tarixi (2)

VI-IV asrlar) 
R E J A: 
 
 1. Ahamoniylar davlatining kuchayishi. 
2. Ahamoniylar bosqini va unga qarshi kurash. 
3.To’maris va Shiroq jasorati. 
4.Markaziy Osiyo ahamoniylar davlati tarkibida. 
-1- 
Milodimizdan  avvalgi  VI  asrda  Eronda  ahamoniylar  davlati  vujudga  keldi.  Bu  davlat  II  asr 
mobaynida yashagan uning xududlari Misrdan to Shimoliy garbiy Xindistongacha chuzilgan edi. 
Axamoniylar  davlatining  poytaxti  Persopol  shaxri  bulgan.  Forslarga  kadar  bu  ulkada  Elamitlar 
yashaganlar,    Forslar  dastlab  faqat  Janubiy  Eron  hududlarida  yashaganlar,  so’ngra  ular  butun 
Eron hududini egallaganlar. Forsiylar  "Avesto"da  «Azarlar» nomi bilan tilga olinadilar. Azarlar 
ariylarni  tashkil  etganlar.  Ariylar  joylashgan  yurt  keyinchalik  Eron  deb  atalgan,  Akademik  A. 
Asqarovning  ta`kidlashicha,  juda  qadim  zamonlarda  Eronning  forslar  egallagan  janubiy  hududi 
shumerlar  tomonidan  Nim  (baland)  deb  yuritilgan,  akkadlar  esa  uni  «Elamtu»  deb  ataganlar 
Elamtu xalq orasida «Tog’li mamlakat» nomini anglatgan. Elamitlar esa o’z yurtlarini «Hotamtu» 
deb  ataganlar.  Rivoyatlarga  kura  shu  yurtga  qachonlardir  ko’chib  kelib,  xukmronlikni  kulga 
kiritgan forslarnkning nufuzli oilalaridan birining vakili  Ahamon miloddan avvalgi VIII asrning 
oxiri  va  VII  asrning  boshlarida  o’z  sulolasiga  asos  solgan,  Ahamonning  o’g’li  Chishpish 
miloddan  avvalga  VII  asrda  fors  qabilalari  ittifoqini  tuzadi  va  shu  tariqa  Eronda  axamoniylar 
sulolasi  (miloddan  avvalgi  558—  329  yillar)  tashkil  topadi.  Xususan  axamoniylar  davlatining 
shuxrati  Kir  II  (Kurush)  davrida  kuchayadi,  U  Mkdiya,      Elam,      Vaviloniya,      Lidiya   
podsholiklarini  buysundirib  dunyoda  birinchi  saltanatga  asos  soldi,  Axamoniylar  davlatining 
poytaxti  avval  Persepol,  sungra  Bobil,  Suz  va  Akbatona  shaxarlari  bulgan.  Axolining  etnmk 
tarkibi  va  ijtimoiy  tuzilishi  turlicha  bulgan.  Ular  bosib  olingan  viloyatlarda  maxalliy  xalkning 
urfodatlari,  dini,  konunkoidalari,  ogirlik,  uzunlik  ulchovlari,  yozuvi  za  tilini  saklab  kolganlar. 
Mamlakatda  kadimgi  fors  tili  bilan  bir  katorda  Oromiy  tili  keng  tarqalib,  davlatiing  idora  tili 


 
 
55 
xyaeoblangan.  Bundan  tashkari,  devon  ishlarida  Elam  tilidan  foydalanilgan.  Eronning 
axamoniylar davri madaniyati va say`o’tdi Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshka chet el xalklari 
madaniy  an`analarining  ta`siri  kuchli  bulgan,  Bu  davrga  kelib  Kir  uzining  boskinchilik  nigoxini 
Markazky    Osiyo    xududlariga    karatadi.    Baktriyaning  axamoniylar  tomonidan  kachon 
egallanganligi  xozyrcha  ma`lum  m  s.  MuarrixKsenafont,  Ktesiy  Vaqtlriyaning  Kir  tomonidan 
bilib  ol;shganligini aytgaya bulgalarda, lekin anik sanasi  va tafsiloti tugrisida etarli ma`lumotlar 
bermaydilar. 
Kir II skif kabilalaridan bulgan massagetlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda nkki yuz ming 
kishilik kushin bilan bostirib keladi. Bu paytda  umr  yuldoshi  vafot etgan  malika Tumaris (ba`zi 
manbalarda Tumorli kiz bulsa kerak, deb taxmin kiladilar) mamlakatda podsho edi. Kirga karshi 
Tumarisning  jasoratini  Gerodot  uzining  «T.arix»  kitobida  yorkin  tasvirlaydi.  Uz  kuchi  va 
omadiga  ishongan,  Vavilshgaya,  Ossuriya,  Misr,  Kichik  Osiyo  mamshakatlarini.  zabt  etib 
«engilmas»  degan  nom  olgan  va  muvaffakiyatlardan  zsakkirab  kolgan  Kyar  Arake  daryosiga 
kuprik kurishni  buyuradi.  U Tumarisga uz elchilari orkali sovgasalomlar  va noma  yuborib unga 
turmushga  chikishini  suraydi.  'Elchilarini  sovchi  deb  o’tdi  Kirning  asl  maksadi  esa  Tumarisga 
ayon edy7 sh1u sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib u ni urush boshlamaslikka. 
tinch  yashashga  undaydi:  «Ey  Midiya  shoxi!  (U  vaqtlda  .Yunonlar  Eronni  Shunday  deb 
atashgan).  Bu  niyatingdan  kayt.  Mazkur  kupriklar  senga  baxt  keltiradimi,  falokatmi? 
Bilmaysanku?  YAxshyasi,  xudo  bergan  kattakon  davlatingga  podshoxlik  kil.  Biz  uz  yurtimizga 
podshoxlik  kilaylik.  Lekin  sen  bu  maslaxatga  kirmay,  uz  aytganingdan  kolmasang,  biz  dare 
buyidan  uch  kunlik  yul  yurib  olisrokka  borib  turaylik.  Xoxlasang,  biz  sening  erlaringga  kuchib 
utaylik.  Sen  uch  kunlik  olisga  borib  tur».  Bu  maktubni  olgan  Eron  shoxi  uz  a`yonlari  bilan 
maslaxatlashdi.  Vazirlar  «Biz  orkaga  kaytib,  Tumarisni  uz  erimizda  kutib  olaylik»,  degan 
maslaxatni  beradilar.  SHoxning  Krez  (yoki  Horuv)  degan  vaziri  (sobik  podshox  •edi)  uzgacha 
maslaxat  beradi,  U  Eron  kushinlari     massagetl.ar      yurtiga.kirsin,      saxroyilar  bazmziyofatlarga   
urganmaganlar.      Ular      erida      bazm  dasturxonlarini  yoyib  kuyaylik.  Ular  lazzatli  taomlarei  va 
lazzatli  sharoblarni  ebichib,  maet  bulib  uxlab  kolishganda,  ular  ustiga  bostirib  boramiz»  deydi. 
Shoxga shu maslaxat manzur kurinadi va Shunday yul tutishga karor kiladi, Uz omadiga ishongan 
Kir  Massagetlar  yurtida  bir  kunlik  yul  masofasshsh  bosib  tuxtaydi,  chodirlar  kurdirib  turli 
taomlar,  may,  sharbatu  sharoblar,  ziyofatlarni  tayyorlatib,  jangchilarini  oz  kis  mnshm  koldirib, 
uzi  chekinadi.  Tumarisning  yolgiz  ugli  Spargapis  uz  lashkarlari  bilan  oz  mikdordagi  Kir 
askarlarini engadilar. 
Galabaga  erishgan  Spartpis  bu  dushmanlarning  xiylasi  ekanligini  bilmay  kushiniga  tukkn 
dasturxon  ustida  maishatga  ruxsat  beradi  va  uzi  maet  xolda  uxlab  Holadi.  Xufiyadagi  Kir 
lashkarlari bilan kaytib kyolib, uykudagi navkarlarni va Spargapisni asir. oladi. Vokeadan xabar 
topgan  Tumaris  xabarchi  orkali  Kirga  «KHonxur  Kir!  Bu  jasoratiig  bilan  magrurlanma! 
Makkorlik  bilan uglimni engding,  Halol jangda  enshlardieg. Mening maslaxatimga kun, urlimni 
omon kaytar. YAxshmlikcha erlarimdan ket... Yuksa tangrimiz Kuyosh xakki xurmati kasamyod 
kilaman, uz koningga uzingni tuydaraman» degan mazmunda ioma 'yuboradi. Kmr Tumariening 
suzlariga zarracha  axamint  bermaydi.  Kayfi tarkayagach, uzini dushman iskanjasida asir kurgan 
Spargapis  joniga  kasd  kiladi  va  uzini  uzi  uldiradi.  Vokeadan  xabar  toptn  Tumaris  Kirga  karshi 
jajta otlanadi., Mirvzarshya Osim uziniig «Tumaris» kissasida Tumarisni uluglab butsday xikoya 
kiladi: «..Kuyosh tangrisiga iltijo kilish uchun bir tepalik ustiga 'chiktsi  «Tumaris — SH. K. R. 
SH,),  "belidagi  «ltin  kamariga  osilgan  kilichi  va  kalkoiini  erga  kuymb,  massagetlar  nazdida 
xudolarning xudosi bulgan Mixraga sigina boshlada: — Ey, butun mavjudotni — eru kukni, suv 
va utni yaratgan Kuesh tangrism! Sey kuzingni 
ochsang — olam nurga tudada, Kuziagny shmsakg—er yuzshvd korongulik lashkari bosadn. 
Odamlarga  ut  bergai  xam  sen,  daryolarii  toshirgan,  ekinzor  va  utloklarga  suv  ergan  xam  sen! 
1Huy va kiyiklarni kupaytirgan, don dunga baraka bergan xam sen! Ey, ulug Kuet taegrisy, bizni 
eronmylarga xor kilma, dilimizga gayrat, bilagimizga kuvvat ato kiya, yuragimizga uch olovinm 
sol! 1Hilichimizni utkir kil, toki, yurtmmkzni oyok osti kilgan makkor .dushmanii tormor aylab, 


 
 
56 
kullik balosidan xalos bulaylik». Gerodot ikki urtadagi jangni eng daxshatli jang deb bakolaydi. 
Avval  rakiblar  uzokdan  turib,  bkrbjryaaryga  kamonda  uk  uzadiyaar,  ukiayzalar  tamom  bulgach, 
xanjar  va  nayzvbozlykka  utadilar,  Jang  maydonida  juda  kup  eronmylar  xalok  buladilar, 
Massagetlar  galaba  kozonadilar.  Jangda  Kirnkng  uzi  xam  xayaok  buladi,  Tumaris  maydan  
bo’shagan  meshlarni  qonga  to’ldirishga  va  Kirning  boshini  uzib  olib  kelishga  farmon  beradi. 
Tezda Tumarisking keyaini Zariia Kirning jasadini tooadi va uning boshmni kesib olib Tumarisga 
«eltirib  beradi,  Tumaris  soch  va  sokoliga  konlar  yoomshyb  kotkb  kolgan,  kuzlari  yumuk, 
daxdiatli boshni kuliga olib, unga karab dedi: 
Men  seni  mag’lub  etib,  tirik  qolgan  bo’lsam  ham,  sen  hiyla  bilan  o’g’limni  nobud  qilib, 
baribir meni ham o’ldirding.  
Mil.  avv.  555-540-330  yillar  O’rta  Osiyoning  tarixiy-madaniy  viloyatlari  ulkan  Ahmoniylar 
davlati  tarkibiga  kirar  edi.  O’rta  Osiyo  viloyatlari  va  unga  qo’shni  bo’lgan  hududlarning  bosib 
olinishi,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  tarixi  haqida  Ko’pchilik  olimlar  turli  yillarda  tadqiqot 
ishlari  olib  bordilar.  Bu  tadqiqotlarning  aksariyati  ahmoniylar  Eroni  hududlari  tarixi  bilan 
bog’liqdir.  Mavjud  ilmiy  tadqiqotlar  ahmoniylar  davri  mixxat  yozuvlari  va  ayrim  Yunon-rim 
tarixchilarining asarlari hamda arxeologik tadqiqotlar natijalariga asoslanadi. 
 
Mil.  avv.  IX-VII  asrlarda  /arbiy  Eronning  Ko’pgina  hududlari  Ossuriya  va  Urartu 
davlatlari  tarkibiga  kirar  edi.  Mil.  avv.  VII  asrning  ikkinchi  choragiga  kelib  Eron  hududidagi 
eroniy  tilli  qabilalar  asosida  markazi  hamadonda  bo’lgan  Midiya  podsholigi  tashkil  topadi.  Bu 
davlatningg Sharqdagi hududlari O’rta Osiyo chegaralarigacha cho’zilgan edi. 
 
Mil.  avv.  VI  asrning  o’rtalarida  Midiya  podsholigi  o’rnida  Ahmoniylar  davlati  paydo 
bo’ladi.  Ko’pchilik  tarixiy  adabiyotlarda  Kir  II  ahmoniylar  davlatining  asoschisi  sifatida  e`tirof 
etiladi.  Kir  II,  Kambiz,  Doro  I,  Kserks  kabi  fors  podsholari  qadimgi  Sharqdagi  juda  Ko’plab 
mamlakatlar  ustidan  o’z  hokimiyatini  o’rnatishni  rejalashtirganlar  va  Shunday  siyosat  olib 
borganlar. 
 
Mil.  avv.  VI  asrning  o’rtalarida  Kir  II  o’zining  sodiq  lashkarboshlaridan  biri  bo’lgan 
Garpagga  Kichik  Osiyodagi  shahar-davlatlarni  bosib  olishni  buyuradi.  O’zi  esa  O’rta  Osiyo 
hududidagi  viloyatlarni  (Baqtriya,  Xorazm,  So’g’diyona,  Marg’iyona  va  boshq.)  bosib  olishiga 
tayyorgarlik  ko’ra  boshlaydi.  Gerodot  Kir  II  ning  massagetlarga  qarshi  yurishi  haqida  so’zlar 
ekan,  bu  yurishlarning  Ko’pchiligi  haqida  to’xtalmasdan,  faqat  forslarni  tashvishga  solgan 
yurishlar  haqida  eslatib  o’tadi.  Tarixchining  ma`lumot  berishicha,  Garpag  Kichik  Osiyo 
shaharlarini  birin-ketin  bosib  olguncha  Kir  II  butun  Osiyo  xalqlarini  bo’ysundiradi  va  Shundan 
keyingina Bobilga yurish boshlaydi. 
 
Qadimgi  dunyo  mualliflari  Gerodot,  Ksenofont,  Ktesiy,  YUstin  kabilarning 
ma`lumotlaridan xulosa chiqaradigan bo’lsak, Kir  II mil.  avv 545-539  yillarda Sharqiy Eron va 
O’rta Osiyo viloyatlarini bosib oladi. Doro I davrida (mil. avv. 522-486 yy.) Ahmoniylar sulolasi 
Hind  vodiysidan  O’rta  Er  dengiziga  qadar  bo’lgan  keng  hududda  o’z  hukmronligini  o’rnatgan. 
Juda  Ko’p  sonli  davlatlar,  viloyatlar,  shaharlar  va  xalqlarni  birlashtirgan  Ahmoniylar  saltanati 
tarixda birinchi yirik dunyo davlati hisoblanadi. 
 
Tarixiy  manbalarning  ma`lumot  berishicha,  O’rta  Osiyo  xalqlari  ahmoniylar  bosqiniga 
qarshi  qattiq  kurash  olib  borganlar.  Xususan,  massaget  qabilalari  malika  To’maris  (Tomiris) 
boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo’shinini 
tor-mor  etadilar.  Malika  To’maris  va  massagetlarning  harbiy  mahorati  tufayli  bu  jangda 
ahmoniylar  hukmdori  Kir  II  ham  halok  bo’ladi.  Gerodot  xabar  berishicha,  “Bu  jang  varvarlar 
(massagetlar)  ishtirok  etgan  janglar  orasida  eng  dahshatlisi  edi...  Kamon  o’qlari  tugagach,  qo’l 
jangi  boshlanib  nayza  va  qilich  bilan  kurashdilar.  Qo’shinlar  jangi  uzoq  vaqt  davom  o’tdi. 
Nihoyat  massagetlar  g’alaba  qozondilar.”  Kir  II  qo’shinlarining  massagetlar  tomonidan  tor-mor 
etilishi mil. avv. 530 yilga to’g’ri keladi. 
 
Tarixchi  Polien  forslarga  qarshi  kurashgan  SHiroq  qahramonligi  haqidagi  afsona 
to’g’risida  xabar  beradi.  Uning  xabariga  ko’ra,  sak  qabilalarining  vakili  bo’lgan  SHiroq  ismli 
cho’pon  hiyla  yo’li  bilan  forslarning  katta  qo’shinlarini  suvsiz  sahro  ichkarisiga  adashtirib 


 
 
57 
qo’yadi. SHiroq ham, fors qo’shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo’ladilar. 
 
Mil. avv. 522 yilda ahmoniylar taxtiga Doro I o’tiradi. U taxtga o’tirishi bilanoq Parfiya, 
Marg’iyona va “saklar o’lkasi”da forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Behistun yozuvlariga 
qaraganda,  522  yilning  oxirida  Marg’iyonada  ko’tarilgan  qo’zg’olonga  Frada  ismli  kishi 
boshchilik  qiladi.  Doro  I  Baqtriya  satrapi  Dadarshish  boshchiligidagi  qo’shinlarni 
qo’zg’olonchilarga  qarshi  jo’natadi.  Qo’zg’olon  shavqatsizlarcha  bostirilib  55  ming 
marg’iyonalik halok bo’ladi. Frada ham qo’lga olinib qatl ettiriladi. 
 
“Saklar o’lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda 
bo’lib  o’tgan  bu  kurashda  saklar  forslar  tomonidan  mag’lubiyatga  uchraydi.  Saklarning 
Ko’pchiligi o’ldirilib, Ko’pchiligi asir olinadi. Ularning yo’lboshchisi Skunha asir olinib, o’rniga 
boshqa yo’lboshchi tayinlanadi. Xullas, forslar O’rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona 
qarshiligini  qiyinchilik  bilan  sindirganidan  keyingina  bu  hududlarni  batamom  o’zlariga 
bo’ysundirdilar. 

Download 1,35 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish