VI-IV asrlar)
R E J A:
1. Ahamoniylar davlatining kuchayishi.
2. Ahamoniylar bosqini va unga qarshi kurash.
3.To’maris va Shiroq jasorati.
4.Markaziy Osiyo ahamoniylar davlati tarkibida.
-1-
Milodimizdan avvalgi VI asrda Eronda ahamoniylar davlati vujudga keldi. Bu davlat II asr
mobaynida yashagan uning xududlari Misrdan to Shimoliy garbiy Xindistongacha chuzilgan edi.
Axamoniylar davlatining poytaxti Persopol shaxri bulgan. Forslarga kadar bu ulkada Elamitlar
yashaganlar, Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar, so’ngra ular butun
Eron hududini egallaganlar. Forsiylar "Avesto"da «Azarlar» nomi bilan tilga olinadilar. Azarlar
ariylarni tashkil etganlar. Ariylar joylashgan yurt keyinchalik Eron deb atalgan, Akademik A.
Asqarovning ta`kidlashicha, juda qadim zamonlarda Eronning forslar egallagan janubiy hududi
shumerlar tomonidan Nim (baland) deb yuritilgan, akkadlar esa uni «Elamtu» deb ataganlar
Elamtu xalq orasida «Tog’li mamlakat» nomini anglatgan. Elamitlar esa o’z yurtlarini «Hotamtu»
deb ataganlar. Rivoyatlarga kura shu yurtga qachonlardir ko’chib kelib, xukmronlikni kulga
kiritgan forslarnkning nufuzli oilalaridan birining vakili Ahamon miloddan avvalgi VIII asrning
oxiri va VII asrning boshlarida o’z sulolasiga asos solgan, Ahamonning o’g’li Chishpish
miloddan avvalga VII asrda fors qabilalari ittifoqini tuzadi va shu tariqa Eronda axamoniylar
sulolasi (miloddan avvalgi 558— 329 yillar) tashkil topadi. Xususan axamoniylar davlatining
shuxrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi, U Mkdiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya
podsholiklarini buysundirib dunyoda birinchi saltanatga asos soldi, Axamoniylar davlatining
poytaxti avval Persepol, sungra Bobil, Suz va Akbatona shaxarlari bulgan. Axolining etnmk
tarkibi va ijtimoiy tuzilishi turlicha bulgan. Ular bosib olingan viloyatlarda maxalliy xalkning
urfodatlari, dini, konunkoidalari, ogirlik, uzunlik ulchovlari, yozuvi za tilini saklab kolganlar.
Mamlakatda kadimgi fors tili bilan bir katorda Oromiy tili keng tarqalib, davlatiing idora tili
55
xyaeoblangan. Bundan tashkari, devon ishlarida Elam tilidan foydalanilgan. Eronning
axamoniylar davri madaniyati va say`o’tdi Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshka chet el xalklari
madaniy an`analarining ta`siri kuchli bulgan, Bu davrga kelib Kir uzining boskinchilik nigoxini
Markazky Osiyo xududlariga karatadi. Baktriyaning axamoniylar tomonidan kachon
egallanganligi xozyrcha ma`lum m s. MuarrixKsenafont, Ktesiy Vaqtlriyaning Kir tomonidan
bilib ol;shganligini aytgaya bulgalarda, lekin anik sanasi va tafsiloti tugrisida etarli ma`lumotlar
bermaydilar.
Kir II skif kabilalaridan bulgan massagetlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda nkki yuz ming
kishilik kushin bilan bostirib keladi. Bu paytda umr yuldoshi vafot etgan malika Tumaris (ba`zi
manbalarda Tumorli kiz bulsa kerak, deb taxmin kiladilar) mamlakatda podsho edi. Kirga karshi
Tumarisning jasoratini Gerodot uzining «T.arix» kitobida yorkin tasvirlaydi. Uz kuchi va
omadiga ishongan, Vavilshgaya, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamshakatlarini. zabt etib
«engilmas» degan nom olgan va muvaffakiyatlardan zsakkirab kolgan Kyar Arake daryosiga
kuprik kurishni buyuradi. U Tumarisga uz elchilari orkali sovgasalomlar va noma yuborib unga
turmushga chikishini suraydi. 'Elchilarini sovchi deb o’tdi Kirning asl maksadi esa Tumarisga
ayon edy7 sh1u sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib u ni urush boshlamaslikka.
tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shoxi! (U vaqtlda .Yunonlar Eronni Shunday deb
atashgan). Bu niyatingdan kayt. Mazkur kupriklar senga baxt keltiradimi, falokatmi?
Bilmaysanku? YAxshyasi, xudo bergan kattakon davlatingga podshoxlik kil. Biz uz yurtimizga
podshoxlik kilaylik. Lekin sen bu maslaxatga kirmay, uz aytganingdan kolmasang, biz dare
buyidan uch kunlik yul yurib olisrokka borib turaylik. Xoxlasang, biz sening erlaringga kuchib
utaylik. Sen uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni olgan Eron shoxi uz a`yonlari bilan
maslaxatlashdi. Vazirlar «Biz orkaga kaytib, Tumarisni uz erimizda kutib olaylik», degan
maslaxatni beradilar. SHoxning Krez (yoki Horuv) degan vaziri (sobik podshox •edi) uzgacha
maslaxat beradi, U Eron kushinlari massagetl.ar yurtiga.kirsin, saxroyilar bazmziyofatlarga
urganmaganlar. Ular erida bazm dasturxonlarini yoyib kuyaylik. Ular lazzatli taomlarei va
lazzatli sharoblarni ebichib, maet bulib uxlab kolishganda, ular ustiga bostirib boramiz» deydi.
Shoxga shu maslaxat manzur kurinadi va Shunday yul tutishga karor kiladi, Uz omadiga ishongan
Kir Massagetlar yurtida bir kunlik yul masofasshsh bosib tuxtaydi, chodirlar kurdirib turli
taomlar, may, sharbatu sharoblar, ziyofatlarni tayyorlatib, jangchilarini oz kis mnshm koldirib,
uzi chekinadi. Tumarisning yolgiz ugli Spargapis uz lashkarlari bilan oz mikdordagi Kir
askarlarini engadilar.
Galabaga erishgan Spartpis bu dushmanlarning xiylasi ekanligini bilmay kushiniga tukkn
dasturxon ustida maishatga ruxsat beradi va uzi maet xolda uxlab Holadi. Xufiyadagi Kir
lashkarlari bilan kaytib kyolib, uykudagi navkarlarni va Spargapisni asir. oladi. Vokeadan xabar
topgan Tumaris xabarchi orkali Kirga «KHonxur Kir! Bu jasoratiig bilan magrurlanma!
Makkorlik bilan uglimni engding, Halol jangda enshlardieg. Mening maslaxatimga kun, urlimni
omon kaytar. YAxshmlikcha erlarimdan ket... Yuksa tangrimiz Kuyosh xakki xurmati kasamyod
kilaman, uz koningga uzingni tuydaraman» degan mazmunda ioma 'yuboradi. Kmr Tumariening
suzlariga zarracha axamint bermaydi. Kayfi tarkayagach, uzini dushman iskanjasida asir kurgan
Spargapis joniga kasd kiladi va uzini uzi uldiradi. Vokeadan xabar toptn Tumaris Kirga karshi
jajta otlanadi., Mirvzarshya Osim uziniig «Tumaris» kissasida Tumarisni uluglab butsday xikoya
kiladi: «..Kuyosh tangrisiga iltijo kilish uchun bir tepalik ustiga 'chiktsi «Tumaris — SH. K. R.
SH,), "belidagi «ltin kamariga osilgan kilichi va kalkoiini erga kuymb, massagetlar nazdida
xudolarning xudosi bulgan Mixraga sigina boshlada: — Ey, butun mavjudotni — eru kukni, suv
va utni yaratgan Kuesh tangrism! Sey kuzingni
ochsang — olam nurga tudada, Kuziagny shmsakg—er yuzshvd korongulik lashkari bosadn.
Odamlarga ut bergai xam sen, daryolarii toshirgan, ekinzor va utloklarga suv ergan xam sen!
1Huy va kiyiklarni kupaytirgan, don dunga baraka bergan xam sen! Ey, ulug Kuet taegrisy, bizni
eronmylarga xor kilma, dilimizga gayrat, bilagimizga kuvvat ato kiya, yuragimizga uch olovinm
sol! 1Hilichimizni utkir kil, toki, yurtmmkzni oyok osti kilgan makkor .dushmanii tormor aylab,
56
kullik balosidan xalos bulaylik». Gerodot ikki urtadagi jangni eng daxshatli jang deb bakolaydi.
Avval rakiblar uzokdan turib, bkrbjryaaryga kamonda uk uzadiyaar, ukiayzalar tamom bulgach,
xanjar va nayzvbozlykka utadilar, Jang maydonida juda kup eronmylar xalok buladilar,
Massagetlar galaba kozonadilar. Jangda Kirnkng uzi xam xayaok buladi, Tumaris maydan
bo’shagan meshlarni qonga to’ldirishga va Kirning boshini uzib olib kelishga farmon beradi.
Tezda Tumarisking keyaini Zariia Kirning jasadini tooadi va uning boshmni kesib olib Tumarisga
«eltirib beradi, Tumaris soch va sokoliga konlar yoomshyb kotkb kolgan, kuzlari yumuk,
daxdiatli boshni kuliga olib, unga karab dedi:
Men seni mag’lub etib, tirik qolgan bo’lsam ham, sen hiyla bilan o’g’limni nobud qilib,
baribir meni ham o’ldirding.
Mil. avv. 555-540-330 yillar O’rta Osiyoning tarixiy-madaniy viloyatlari ulkan Ahmoniylar
davlati tarkibiga kirar edi. O’rta Osiyo viloyatlari va unga qo’shni bo’lgan hududlarning bosib
olinishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixi haqida Ko’pchilik olimlar turli yillarda tadqiqot
ishlari olib bordilar. Bu tadqiqotlarning aksariyati ahmoniylar Eroni hududlari tarixi bilan
bog’liqdir. Mavjud ilmiy tadqiqotlar ahmoniylar davri mixxat yozuvlari va ayrim Yunon-rim
tarixchilarining asarlari hamda arxeologik tadqiqotlar natijalariga asoslanadi.
Mil. avv. IX-VII asrlarda /arbiy Eronning Ko’pgina hududlari Ossuriya va Urartu
davlatlari tarkibiga kirar edi. Mil. avv. VII asrning ikkinchi choragiga kelib Eron hududidagi
eroniy tilli qabilalar asosida markazi hamadonda bo’lgan Midiya podsholigi tashkil topadi. Bu
davlatningg Sharqdagi hududlari O’rta Osiyo chegaralarigacha cho’zilgan edi.
Mil. avv. VI asrning o’rtalarida Midiya podsholigi o’rnida Ahmoniylar davlati paydo
bo’ladi. Ko’pchilik tarixiy adabiyotlarda Kir II ahmoniylar davlatining asoschisi sifatida e`tirof
etiladi. Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi fors podsholari qadimgi Sharqdagi juda Ko’plab
mamlakatlar ustidan o’z hokimiyatini o’rnatishni rejalashtirganlar va Shunday siyosat olib
borganlar.
Mil. avv. VI asrning o’rtalarida Kir II o’zining sodiq lashkarboshlaridan biri bo’lgan
Garpagga Kichik Osiyodagi shahar-davlatlarni bosib olishni buyuradi. O’zi esa O’rta Osiyo
hududidagi viloyatlarni (Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona va boshq.) bosib olishiga
tayyorgarlik ko’ra boshlaydi. Gerodot Kir II ning massagetlarga qarshi yurishi haqida so’zlar
ekan, bu yurishlarning Ko’pchiligi haqida to’xtalmasdan, faqat forslarni tashvishga solgan
yurishlar haqida eslatib o’tadi. Tarixchining ma`lumot berishicha, Garpag Kichik Osiyo
shaharlarini birin-ketin bosib olguncha Kir II butun Osiyo xalqlarini bo’ysundiradi va Shundan
keyingina Bobilga yurish boshlaydi.
Qadimgi dunyo mualliflari Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, YUstin kabilarning
ma`lumotlaridan xulosa chiqaradigan bo’lsak, Kir II mil. avv 545-539 yillarda Sharqiy Eron va
O’rta Osiyo viloyatlarini bosib oladi. Doro I davrida (mil. avv. 522-486 yy.) Ahmoniylar sulolasi
Hind vodiysidan O’rta Er dengiziga qadar bo’lgan keng hududda o’z hukmronligini o’rnatgan.
Juda Ko’p sonli davlatlar, viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirgan Ahmoniylar saltanati
tarixda birinchi yirik dunyo davlati hisoblanadi.
Tarixiy manbalarning ma`lumot berishicha, O’rta Osiyo xalqlari ahmoniylar bosqiniga
qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, massaget qabilalari malika To’maris (Tomiris)
boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo’shinini
tor-mor etadilar. Malika To’maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu jangda
ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo’ladi. Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar
(massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi... Kamon o’qlari tugagach, qo’l
jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo’shinlar jangi uzoq vaqt davom o’tdi.
Nihoyat massagetlar g’alaba qozondilar.” Kir II qo’shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor
etilishi mil. avv. 530 yilga to’g’ri keladi.
Tarixchi Polien forslarga qarshi kurashgan SHiroq qahramonligi haqidagi afsona
to’g’risida xabar beradi. Uning xabariga ko’ra, sak qabilalarining vakili bo’lgan SHiroq ismli
cho’pon hiyla yo’li bilan forslarning katta qo’shinlarini suvsiz sahro ichkarisiga adashtirib
57
qo’yadi. SHiroq ham, fors qo’shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo’ladilar.
Mil. avv. 522 yilda ahmoniylar taxtiga Doro I o’tiradi. U taxtga o’tirishi bilanoq Parfiya,
Marg’iyona va “saklar o’lkasi”da forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Behistun yozuvlariga
qaraganda, 522 yilning oxirida Marg’iyonada ko’tarilgan qo’zg’olonga Frada ismli kishi
boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo’shinlarni
qo’zg’olonchilarga qarshi jo’natadi. Qo’zg’olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming
marg’iyonalik halok bo’ladi. Frada ham qo’lga olinib qatl ettiriladi.
“Saklar o’lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda
bo’lib o’tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag’lubiyatga uchraydi. Saklarning
Ko’pchiligi o’ldirilib, Ko’pchiligi asir olinadi. Ularning yo’lboshchisi Skunha asir olinib, o’rniga
boshqa yo’lboshchi tayinlanadi. Xullas, forslar O’rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona
qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o’zlariga
bo’ysundirdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |