O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

R E J A: 
1. Orta Osiyoda mezolit davri va makonlari.  

---

 
 
28 
2. O’rta Osiyoda neolit davri va makonlari 
 
Insoniyat  tarixiy  taraqqiyotida  Mezolit  deb  atalmish  davr  o'ziga  xo  sbir  davr  xisoblanadi. 
«Mezolit» Yunoncha so'z bo’lib, «mezos» - «o'rta», «litos» - «tosh» birikmalaridan tashkil topgan 
va  «o'rta  tosh»  davri  manosini  anglatadi.  Bu  davr  olimlarning  xulosalariga  ko’ra  bundan  12-10 
ming  yillar ilgari boshlanib 7-5 ming  yillikkacha davom etgan, mezolit davrida Markaziy Osiyo 
iqlimiissiqlasha borgan, yog'ingarchilik Ko’p bo’lgan, daryo bo’ylari va botqoqliklarida to'qay va 
o'rmonlar  vujudga  kelib,  o'simliklar  va  hayvonot  dunyosi  asta-sekin  hozirgi  zamon  hayvonlari  va 
o'simliklari  qiyofasini  ola  boshlagan.  O'rmonlarda  Buxoro  bug'ulari,  los,  ayiq,  to'ng'iz,  cho'l  va 
adirlarda  esa  sayg'oq,  qulon,  ot,  ho'kiz  to'dalari  yurardi.  Bu  davrda  ovchilik  hayot  manbai 
xisoblanar edi. Bu borada o'q-yoyning kashf etilishi katta aham iyat kasb o’tdi. O'q-yoy inson kashf 
etgan birinchi mexanizmidir. O'q-yoy odamning tabiat kuchlariga qarshi kurashda buyuk burulish 
bosqichi bo’ldi, ovchilik endi yangicha mazmun kasb o’tdi va uning Yangi usullari pay do bo’ldi. 
Ovdn  keladigan  daromad  manbai  Ko’paydi,  ovdan  qo'lga  kiritilgan  hayvonlarning  istemoldan 
ortiqchasi  qo'lga  o'rgatila  boshlandi.  Inson  qo'liga  o’rgangan  va  u  bilan  do'stlashgan  dastlabki 
hayvon  itdir.  It  bilan  bir  vaqtda  odamlar  bug'uni  ham    qo'lga  o'rgatganliklari  arxeologiyaga  oida 
manbalarda qayd etiladi. 
Mezolit  davrining  o'ziga  hos  yana  bir  xususiyati  shuki,  bu  davrda  ovchilikning  aham  iyati 
oshishi  bilan  birga  termachilikning  o'rni  ham    ortdi.  Bu  davr  termachiligi  qadimgi  tosh  davri 
termachiligidan  keskin  farq  qilar  edi.  Bu  davrda  endi  odamlar  o'simliklarni  ildizi  bilan  birga 
istemol qilmasdan, balki ularni saralab shirin va mazali o'simliklarni istemol qilishni o’rgandilar. 
Bu hoi odam tanasining sifat jixatidan tozalanishi va kamol topishiga, inson aqli va tafakkurining 
o'sib rivojlanishiga ijobiy tasir ko'rsatdi. Termachilik bilan asosan ayollar shug'ullanardilar. 
Mezolit  davrida Markaziy  Osiyoning  deyarli  barcha tumanlari xususan ikki daryo  oralig'i  aholi 
yashashi uchun juda qulay imkoniyatlarga ega joylar bo’lgan. Farg'ona vodiysining tog'li va tog' 
oldi  tumanlarida, Markaziy  Farg'onaga  vujudga kelgan katta  va  kichik  ko'llar  bo’ylarida  mezolit 
davri ajdodlarining juda qo'plab manzilhoxlari topildi. Olim U.islomov va uning ham kasblari bu 
xududda 1970-1980 yillarida keng miqyosda arxeologiyaga oid qidiruv ishlarini olib bordilar va 
So'x  yaqinida  Obishir  nomi  bilan  aholi  o'rtasida  malum  bo’lgan  ungurlarda  mezolit  davri 
jamolarining qarorgohlarini kashf etdilar. Bu joylar hozir tarix fanimizda Obishir - 1 va Obishir - 2 
nomlari  Bilan  ataladi.  Ayniqsa  Markaziy  Farg'onada  100  dan  ortiq  mezolit  davri  yodgorliklari 
topildi. Ularning asosiy qismi qadimgi ko'l yoqalarida joylashgandir. 
Mezolit  asriga  oida  boshqa  guruh  yodgoliklari  Toshkentning  Sariqamish  tumanida  qadimgi 
Bo'zsuv  havzasida  ham    topildi.  Bunda  ham    arxeolog  olim  U.Islomov  olib  borgan  ilmiy  qidiruv 
ishlari  o'z  natijalarini  berdi.  Bulardan  tashqari  O'zbekistonning  Surxandaryo  viloyati  Ayritom, 
Kataqo'rg'on, Zaranchuk-gut, Dukanxona, Eski Termiz, Podaxona, Oqtosh, Ko'xitongning Machay 
soyi  ustida  qad  ko'targan  qoya  ostidagi  g'orda  ham    mezolit  davriga  oid  arxeologiyaga  doir 
malumotlar topib o’rganildi. 
1970-1971  yillarda  Machay  g'orini  tekshirgan  olim  U.Islomovning  fikricha,  machayliklar 
shoxli mayda hayvonlar xonakilashtirganlar. Bu g'ordan topilgan malumotlar ushbu  yodgorlikning 
mezolit  davrining  eng  so'nggi  bosqichi  va  ilk  neolit  (yangi  tosh)  davriga  tegishli  ekanligini 
tasdiqlamoqda. 
Mezolit  davri  odamlarining  diniy  tasavvurlari  haqida  Qayla,  Tutkaul,  va  Machay 
qabristonlaridan  topilgan  yodgorliklar  malumot  beradi.  Har  uchchala  qabriston  ham    mezolit 
davrining so'nggi bosqichi - ilk neolit davriga to'g'ri keladi. Qayla g'ori yaqinidagi qabristonda tana 
suyaklari  chalqanchasiga  yotqizilgan  bo’lib,  oyoqlari  bir  oz  bukilgan.  Dafina  ustiga  qizil  rang 
(oxra) sepilgan. Ularning yon verida dengiz chig'anoqlaridan qilingan taqinchoqlar, bosh tomonda 
esa  mayda  toshmunchoqlar  terib  qo'yilgan.  Tutkaulda  4  ta,  Machayda  7  ta  qabr  qoldiqlari 
ochilaganda ularda ham  xudi shu xolat kuzatilgan. 
Mezolit  davri  odamlar  tasavvurida  «narigi»  dunyoga  ishonish,  olovga  talpinish  aloxida  aham 
iyat kasb etgan. Buni Qayla qabristonidan topilgan mayitga sepilgan qizil rang bo’yog'i isbotlaydi. 

---

 
 
29 
Ibtidoiy  rassomlar  odamlarning  tabiat  kuchlariga  munosabatlarini,  dunyoqarashlarini  qoyalarga 
chizilgan rangli suratlari orqali ifodalaganlar. Shu xildagi 
Xullas  Zarautsoy  qoya  suratlari  mezolit  davri  rassomlarining  dunyoqarash  doirasini,  ularning 
diniy  tasavvurlarini,  o'sha  davr  mafkurasi  darajasini  tasviriy  sanatda  qay  darajada  aks  ettira 
olganliklari haqida fikr yuritish uchu nasos bo’ladi. 
Insoniyat o'z taraqqiyot yo’lida mezolit davridan so'ng Neolit deb atalmish davrni ham  o'tkazdi. 
«Neolit» Yunoncha so'z bo’lib, «neo» - yangi va «lit» tosh, yani «yangi tosh» davri degan manoni 
anglatadi.  Neolit  davri  mehnat  qurollariga  ishlov  berishda  silliqlash,  pardozlash,  zarralash  va 
parmalash  usullarining  ixtiro  etilishi  etiborga  loyiqdir.  Bu  narsa  ibtidoiy  ishlab  chiqaruvchi 
kuchlarining  oldingi  davrlarga  nisbatan  tezroq  rivojlanishiga  imkoniyat  yaratdi.  Yangi  mehnat 
qurollari: toshboltalar, ponalar, tosh-teshalar, iskanalar paydo bo’ldi. Shu boisdan Ovro'pa olimlari 
hatto  neolit  davrini  «boltalar  asri»  deb  atashni  ham    taklif  etgan  edilar.  Toshboltalar  daraxt 
kesishda uy qurilishi ishlarida ovchilikda o'zining tengi yo'q mehnat quroli ekanligini isbotladi. 
Mehnat  qurollari  ancha  takomillashgan  neolit  davriga  kelib  odamlarning  yuqori  paleolit, 
ayniqsa  mezolit  davridagi  singari  daydi  xayot  kechirishlariga  zaruriyat  qolmadi.  Ular  g'troq  xayot 
kechirishga o'tdilar. Bu davrga kelib doimiy yerto'lalar, kulbalar qurish, loydan, guvaladan uylar 
solish, qishloqlar barpo etish neolit davri odamining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib bordi. 
Ana shu tariqa doimiy g'troqlik xo'jaligi vujudga keldi. Bu hoi dehqonchilikning kelib chiqishiga, 
cho'lli  mintaqalarda,  azim  daryo  va  ko'l  bo’ylarida  o'troq  ovchilik  xo'jaligining  qaror  topishiga 
sabab bo’ldi, chorvachilik qaror topdi. 
Yangi  tosh  davri  jamoalari  hayotida  pay  do  bo’lgan  yana  bir  yangilik  -  bu  bo’lajak 
hunarmandchilik  ho'jaligining  muhim  tarmog'i  xisoblangan  sopol  buyumlar  (keramika)  ishlab 
chiqarishning kashf etilishi bo’ldi. Insoniyat hayotida kata voqea bo’lgan bu yangilikka asoslanib 
ayrim arxeologlar, hatto neolit davrini «sopol asri» deb atashni ilgari surganlar. 
Neolit  davri  kashfiyotlaridan  yana  biri xunarmandchilikning  vujudga kelishidir.  Endi ibtidoiy 
odamlar faqar hayvon terilaridan  yasalgan kiyim  -kechaklarnigina emas, balki  uning junidan ham 
da o'simliklar tolasidan to'qilgan matolardan kiyim-kechaklar tikib kiyadigan bo’ldilar. Bu davrda 
jamoada hali ibtidoiy urug'chilik  «kommunasi» xukmron bo’lib, ona urug'i davom etar edi. Shu 
boisdan  dunyo  olimlari  neolit  darini  matriarxat  urug'chilik  tartiblarining  gullagan  davri,  deb  baho 
beradilar. 
Bu davrda matriarxat urug' jamoasining guruhli nikoh doirasida juft oila qurish vujudga keldi. 
Ayollar  tug'ilgan  farzandlarining  otalaridan  o'z  urug'  jamoasi  manfaatiga  ishlab  berishni  talab 
qiladigan  bo’ldilar.  Ana  shu  tariqa  ichkuyovlik  mazmunidagi  juft  oilaning  dastlabki  ko'rinishlari 
shakllandi.  Endi  ayollar  o'zlari  uchun  aniq  sherik  tanlab,  jinsiy  aloqalar  asosan  ana  shu  doimiy 
sheriklar  Bilan  amalga  oshiriladigan  bo’ldi.  Bu  oilada  ayolning  huquqi  cheklanmagan  bo’lib, 
erkaklar ularga qaram bo’lganlar. Markaziy Osiyo hududlarida xo'jalik miloddan oldingi 5 ming 
yillikning  boshlariga  kelib  ikki  yo'nalishda  rivojlanib  borgan.  Jumladan,  Turkmanistonning 
Kopedtog'  etaklarida  qabilalar  madaniy  o'simliklarni  o'stirishga  o'ta  boshlaganlar.  Markaziy 
Osiyoning  Shimoliy  dasht  va  cho'l  xududlarida  yashagan  qabilalar  esa  ovchilik  va  baliqchilik 
bilan  shug'ullanganlar.  Dehqonchilik  uchun  juda  kulayliklarga  boy  hududlardan  biri  Ashgabatdan 
40  km  lar  cham  asi  Shimoli-g'arbda  joylashgan,  turkmanlar  Chaqmoqli  deb  atagan  joy  edi.  Bu 
yeming  -  «Chaqmoqli»  deb  atalishining  boisi  Shundaki,  turkman  cho'ponlari  bu  joydan 
chaqmoqtosh  terishar  ekan.  Chaqmoqli  asli  o'z  atrofidan  baland  bo’lib,  uning  ustini  2-3  metrli 
ko'chma  qum  bosgan.  1952  yilda  olib  borilgan  arxeologiyaga  oid  ishlar  chaqmoqli  tepaligi  neolit 
davri  dehqon  jamoalarining  qarorgohi  ekanligini  aniqlashga  yordam  berdi.  1956-1957  yillardan 
etiboran arxeolog V. M. Masson olib borgan bu yerdagi izlanishlar tarix va arxeologiya fani vchvn 
katta  natijalar  berdi.  Bu  yerda  guvaladan  yasalgan  bir  xonali,  devor  osti  uchog'i  va  markazida 
sandal kuldoni - chuqurchali kulbalar topildi. Uning devorlari somonli loy bilan shuvalgan, hatto 
guvalaga somon ham  qorishtirilganligi aniqlandi. Xonaning to'rt tomoni supali bo’li6, u yotish va 
dam  olish  uchun  mo'ljallangan.  Xonalar  orasida  tor  yo’laklar  bor.  Bu  yo’lak  va  xonalardan  nami 
yuqorida  tima  olingan  chaqmoq  toshdan  ishlangan  yuzla6  tosh  qurollar  topib  o’rganildi. 

---

 
 
30 
Chaqmoqtoshlar sochilib yotgan joy keng taqir joy bo’lib, unda bahorgi yomg'irdan so'ng ko'lmak 
suvi  to'plangan.  Oydin  kechada  ko'lmak  suvi  qop-qora  bo’lib  ko'ringani  uchun  turkman 
cho'ponlari  bu  joyni  «joyi  tun»,  yatni  qorong'i  joy  deb  nomlaganlar.  Ana  shu  tariqa  bu  joy  fan 
olamiga  «Joyi  tun  madaniyati»  nomi.  bilan  kirdi.  Joyi  tun  (Joytun)  madaniyatini  o’rganish 
chog'ida bu yerda juda ko’plab mehnat qurollari - qistirma o'roq pichoq suyakdan ishlangan igna, 
bigiz  va  boshqa  anjomlar  topildi.  Joytunni  o’rganish  jarayonida  uning  atrof  tumanlarida  ham  
arxeologiyaga oid qidiruv ishlari yo’lga qo'uyildi. Natijada Joytun madaniyatiga doir o'nlab neolit 
jamoalarining qarorgohlari (Nayzatepa, Vami,  Chupontepa va boshqalar) ochildi va o’rganildi. Bu 
yer aholisi dehq.onchilik, chorvachilik bilan ham  shug'ullanganlar. Chorva hayvonlari: qoramol, qo'y 
va  echkilarning  suyak  qoldiqlari  Joytun  va  shu  madaniyatga  daxldor  bo’lgan  barcha 
yodgorliklardan  topilgan.  Joytun  madaniyatining  yoshi  olimlarniyu  hisob-kitoblariga  ko’ra, 
bundan 7-8 ming yil burun o'tgan, yatni uning yoshi miloddan awalgi VI- V ming yilliklar bilan 
o'lchanadi. Bulardan tashqari, akademik olim S. P. Tolstov tomonidan qadimgi Xorazm yerlarida, 
Amudaryoning  quyi  havzasida  «Kaltaminor  madaniyati»  nomi  bilan  tarixga  kirgan,  madaniyat 
yodgorligi topildi. Bu madaniyat Xorazm hududidagi Jonbosqala nomi bilan matlum bo’lgan 4 ta 
makonii  tekshirish  orqali  aniqlandi  va  o'sha  makon  yaqinidagi  joy  nomi  bilan  Kaltaminor 
madaniyati  nomini  oldi.  Bu  milodimizdan  ilgarigi  IU-111  ming  yillikda  yashagan  ovchilar  va 
baliqchilar jamoasi madaniyatidir. Kaltaminorliklar sopol buyumlar ishlab chiqarishda ham  ustasi 
farang bo’lganlar. Xo'jalikning uchinchi tarmog'i termachilik bo’lgan. Buni manzilgohdan topilgan 
jiyda urug'lari tasdiqlaydi. 
Neolit  davri  madaniyati  topilmalari  Vatanimizning  Zarafshon
J
_Qashqadaryo  vohalari  va 
boshqa hududlarda ham  mavjud va ular olimlar tomonidan o’rganilgan.