P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

Pokkels  effekti  –  bu  elektr  maydoniga  joylashtirilgan  kristallarda 
yorug‘lik  sindirish  ko‘rsatkichining  shu  maydon  kuchlanganligiga  proporsional 
o‘zgarishi.  Ushbu  hodisa  1893  yilda  nemis  fizigi  Fridrix  Karl  Alvin  Pokkels 
(1865 – 1913) tomonidan kashf etilgan va uning nomi bilan ataladi. 
Pokkelsning  to‘g‘ri  chiziqli  elektr  optik  effekti  elektr  maydonida 

---

115 
 
joylashgan  pezoelektrik  kristallarda  kuzatiladi.  Undan  kuchlanishni  o‘lchashda 
foydalaniladi. 
Pokkels o‘zgartkichi chiqishdagi  yorug‘lik  intensivligi  quyidagi  ifodadan 
aniqlanadi: 
I
n
 = I
0
Sin
2
(π·r·
3
0
n
U
x
/λ),                                       (5.45) 
bu yerda: 
             r – kristalning elektrooptik koeffitsienti; 
  
   n
0
  –  kristalning  elektr  maydoni  bo‘lmagan  holdagi  sindirish 
ko‘rsatkichi; 
    λ – lazer nurlanishining to‘lqin uzunligi. 
Bu  turdagi  kristallarda  yorug‘lik  nurining  z  o‘qi  bo`yicha  tarqalish 
chog‘ida  uning  tezligi  qutblannish  holatiga  bog‘liq  bo`lmaydi.  Agar  kristalga 
yorug‘lik nurining tarqalish yo’nalishiga ko‘ndalang yo‘nalishda elektr maydoni 
qo‘yilsa, sindirish ko‘rsatkichlari  n
x
  va  n
Y
  orasidagi  tenglik  buziladi  va  kristall 
ikki  o‘qli  bo‘lib  qoladi.  Natijada  x  va  y  o‘qlari  bo`yicha  qutblangan  yorug‘lik 
to‘lqinlarining  muhit  bo`yicha  tarqalish  tezligi  ham  bir  -  biridan  farq  qila 
boshladi. Y o‘qi bo‘ylab tarqalayotgan odatiy  yorug‘lik to‘lqini uchun sindirish 
ko‘rsatgichi  elektr  maydon  kuchlanganligining  ortishi  bilan  chiziqli  tarzda 
o‘zgaradi: 
n
0
(E) = n
0
+r
p
Е,                                       (5.46) 
bu yerda: 
 r
p
 - Pokkels elektrooptik doimiysi; 
 E – elektr maydon kuchlanganligi; 
 n
0
  –  sindirish  ko‘rsatkichining  maydon  bo‘lmagan  holda,  ya`ni  E=0  bo‘lgan 
holdagi qiymati. 
       Sindirish  ko‘rsatkichining  elektr  maydon  kuchlanganligiga  proporsional 
tarzda  o‘zgarishidan  iborat  hodisani  chiziqli  elektrooptik  effekt  yoki  Pokkels 
effekti deb yuritiladi. Shunday qilib, tashqi elekr maydoni ta’sirida boshlang‘ich 
bir  o‘qli  kristall  ikki  o‘qli  kristall  xususiyatlarini  namoyon  etadi  va  sindirish 
ko‘rsatgichining o‘zgarishi natijasida u optik jihatdan anizotrop bo‘lib qoladi. 

---

116 
 
Agar  Pokkels  yacheykasiga  qo’yilgan  kuchlanish  uning  eng  katta 
qiymatigacha  oshirilsa,  yacheyka  qutblanish  tekisligini  o‘ngga  buradi.  Natijada 
yacheyka chiqishida qutblagich va tahlillagichdagi yorug‘lik nurining qutblanish 
tekisliklari  orasidagi  burchak  amalda  nolgacha  kamayib,  kirish  nurining 
modulyator  chiqishidan  to‘liq  o‘tishi  ta’minlanadi.  Modulyator  ko‘ndalang 
Pokkels  effekti  asosida  ishlaydi.  Boshqarish  kuchlanishi  U
boshq.
ni,    ya`ni  elektr 
maydon  kuchlanganligi  E  ni  o‘zgartirib,  chiqish  optik  signali  fazasini  kirish 
signali fazasiga nisbatan siljitishga erishish mumkin. Modulyatorning chiqishiga 
joylashtirilgan  analizator  faza  o‘zgarishlarini  nurlanish  intensivligining 
o‘zgarishlariga aylantirib beradi.