A soliyev, R. Mahamadaliyev iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari

1—jadval
Sanoat  mahsulotlarining  ayrim  turlarini  ishlab  chiqarishga 
ta'sir etuvchi  omillar
M ahsulotlar 
va  tarinoqlar
Xom
ashyo
Yoqilg'i
ener
getik a
Ishch
i
kuchi
Suv
Trans 
— port
Ekol
ogiya
Iqtis
odiy
geog
rafik
o'rin
Iste'
mol
Alyuminiy
+
++
Misni tozalash
- H *
Cho'yan
+
++
Temir
qotishmalari
+
++
4 -
Po'lat
+
+
K aliyo'g'iti
++
+
Fosfor o'g'iti
+
+
+
Azot o'g'iti
+
'
+
++
Sintetik tola
++
+
Qishloq
xo'jalik
mashinalari
++
Radio,
priborsozlik,
aniq
mashinasozlik
+
++
Sellyuloza- 
qog'oz sanoati
+
+
+
+
Sement
+
+
+
Paxta tolasi
++
+
To'qimachilik
sanoati
+
+
+
Paxta yog' i
++
Go'sht
+
+
Sut
+
+
Izoh: ++  hal qiluvchi ta'sir 
+  kuchli ta'sir
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xom ashyoga asoslangan sanoat va qishloq xo'jaligi tarmoqlarining 
geografiyasi  eng  avvalo  mamlakat  tabiiy  sharoiti 
va  tabiiy  resurslar 
joylanishi  bilan  bog'Iiq.  Chunonchi,  qishloq  xo'jalik  ekinlarini  hududiy 
tashkil  etishda suv,  iqlim va tuproq  sharoitlari  katta ahamiyatga ega.  Ular, 
ya'ni namlik, harorat va tuproq agroiqlimiy resurslarni tashkil etadi.
Xom  ashyo  omiliga asoslanib  ishlab  chiqarishning  hududiy tashkil 
etish  masalalari  tabiiy  boyliklardan  oqilona  foydalanish,  atrof-muhit 
tozaligini  saqlash  muammolarini  hisobga  olgan  holda  hal  etish  maqsadga 
muvofiqdir. 
Natijada,  tabiiy  geografiya, 
iqtisodiy  geografiya  va 
ekologiyaga oid bilimlar o'zaro muvofiqlashtiriladi.
Yoqilg'i  issiqlik  elektr  stansiyalari,  qora  metallurgiya  sanoatining 
dastlabki-cho'yan eritish (domna pechida) bosqichini joylashtirishda asosiy 
rol' o'ynaydi. Ammo  uning ta'siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. 
Issiqlik elektrostansiyalari yoki  metallurgiya zavodlari  iste'mol  rayonlarida 
ham joylashtirilishi  mumkin.  Bunday  hol  neft  va  uning  mahsuloti  mazut, 
tabiiy  gaz  asosida  ishlovchi  issiqlik  elektr  stansiyalarini  qurishga taalluqli 
(yoqilg'ining quvurlarda keltirilishi  iqtisodiy jihatdan ma'qulroq) bo'ladi.
Biroq 
qora 
metallurgiya 
(cho'yan 
erituvchi) 
zavodlarini 
joylashtirish  qonuniyatlari  bir  xil  emas.  Ma'lumki,  qazib  olinadigan temir 
rudasining  taxminan  48-50  foizi  foydali,  bu  degan  so z  ulardan  deyarli 
shuncha  miqdorda  cho'yan  olinadi.  Ammo  bu  "o'rtacha"  raqam  hamma 
joyda  ham  bir  xil  emas-ayrim  konlarda  temirning  qazib 
olinadigan 
rudadagi  ulushi atigi  17-19  foizni tashkil  etadi.  Bunday  konlarga Uraldagi 
Qo'shqonor yoki  Qoraqalpog'iston  Respublikasidagi  Tebinbuloq  konlarini 
misol  qilib  ko'rsatish  mumkin.  Bu  yerlardan  qazib  olinadigan  rudani 
bevosita  domna  pechlarida  eritib  bo'lmaydi,  sababi,  unda  kerakli 
mineraldan  ko'ra foydasiz jinslar ko'proq.  Shuning  uchun  bu ruda dastlab 
boyitilishi  va  uning  tarkibidagi  foydali  mineralning  hissasi  oshirilishi 
kerak.  Boyitilgandan  so'ng  ruda  tarkibidagi  temirning  (rangli  metallar 
uchun  boyitish  jarayoni  ayniqsa  muhim,  chunki  ularning  rudalar 
tarkibidagi  ulushi  nihoyatda  past)  miqdori  bir  necha  barobar  ko'payadi. 
Lekin  bu  bilan  ham  uning  hissasi  yetarlicha  bo'lmaydi.  Shu  sababdan, 
metallurgiya  korxonalari  ko'proq  xom  ashyo  rayoniga  yaqinroq 
joylashtiriiadi.
Yer yuzida  "boy"  konlar  ham  yo'q emas.  Jumladan,  Kursk  magnit 
anomaliyasi  (Rossiya)  doirasiga  kiruvchi  Belgorod  yaqinidagi  konlarda 
temirning rudadagi  ulushi 60-65  foizgacha yetadi.  Binobarin, bundan qazib 
olingan  xom  ashyo  to'g'ridan-to'g'ri,  boyitilmasdan  domna  pechlarida 
eritilishi  mumkin.  Shunday  ekan,  ularni  tashib  borish  uchun  transport
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xarajatlari va pirovard natijada eritilgan cho'yanning tannarxi  uncha yuqori 
bo'lmaydi.  Bu  esa  korxonalarni  yoqilg'i  (kokslanuvchi  ko'mir)  rayonida 
yoki 
unga  yaqin  joylarda 
qurishni 
taqozo 
etadi. 
Qozog'iston 
Respublikasidagi  Qaraganda  to'liq  siklli  metallurgiya  kombinati  bevosita 
ko'mir  havzasi  rayonida  joylashtirilgan,  Lipetsk,  Tula,  Krivoy  Rog 
kombinatlari  esa xom ashyo, ya'ni temir rudasi konlariga yaqin qurilgan.
Ba'zan  metallurgiya  zavodlari  xom  ashyo  va  yoqilg'i  rayonlari 
o'rtasida  joylashtirilgan,  chunki  mazkur  sanoat  tarmog'i  uchun  bu  ikki 
omilning ahamiyati  deyarli  bir xil.  Bunga yorqin  misol  bo'lib Cherepovesk 
metallurgiya  kombinati  (Rossiya  Federatsiasi)  xizmat  qiladi.  U  Pechora 
kokslanuvchi  ko'mir  havzasi  bilan  Kola  yarim  oroli  temir  rudasi 
konlarining  taxminan  o'rtasida  qurilgan.  Ammo  korxona  aniq  ikki  oraliq 
masofada  emas,  u  biroz  g'arbga  "tortilgan",  sababi  Sankt-Peterburgning 
yirik  mashinasozlik  sanoatini  po'lat  va  prokatga  bo'lgan  extiyojini 
qondirishdir.  Korxona yaqinida katta suv ombori  ham bor.
Shuningdek,  ko'mir  va  temir  rudasini  bir-biri  bilan  hududiy 
(mayatniksimon)  almashuvi  asosida  har  ikkala  rayonda  shakllangan  qora 
metallurgiya  markazlari  mavjud.  Bu  borada  o'tgan  asrning  30-yillarida 
amalga  oshirilgan  Ural-Kuznesk  kombinati  (UKK)-ni  ko'rsatish  o'rinli. 
Ushbu  dastur  hududiy  ishlab  chiqarish  majmuining  dastlabki  ko'rinishi 
bo'lib,  uni  hayotga tatbiq  etishda ham  xom  ashyo rayonida - Janubiy  Ural 
temir  rudasi  konlari  asosida  (eng  yirik  Magnitogorsk  metallurgiya 
kombinati),  ham  yoqilg'i  rayoni  -  Kuznesk  toshko'mir  havzasida,  ya'ni 
Novokuzneskda bunday ulkan korxonalar bunyod etilgan edi.
Ma'lumki,  Donesk-Dnepr  bo'yi  rayoni  Ukraina  davlatining  asosiy 
yoqilg'i  va  qora  metallurgiya  bazasi  hisoblanadi.  U  ilgari  dunyoga  dongi 
ketgan  Uralni  allaqachon  orqada qoldirib,  o'tgan  asming  oxirgi  choragida 
kapitalistik  asosda  gurkirab  rivojlangan,  o'sha  paytlarda  Janubiy  sanoat 
rayoni deb atalgan o'lkadir. Hozirgi davrda bu yerda qora mctallurgiyaning 
ikkita  ixtisoslashgan  rayoni  shakllangan  bo'lib,  ular  bir-birlari  bilan  xom 
ashyo  va yoqilg'i  almashuvi  negizida ishlaydilar.  Bu  ham  bo'lsa Donbass 
tva  Dnepr  bo'yidagi  bir  guruh  korxonalar  uyushmasidir.  Donbassda 
kokslanuvchi  ko'mir,  Dnepr  bo'yida  temir  rudasi  (Krivoy  Rog  havzasi) 
bor.  Mazkur  mintaqada  uchinchi,  lekin  oldingilarga  qaraganda  kichikroq 
metallurgiya  rayoni,  aniqrog'i  markazi  ham  mavjud.  Bu  yerda 
Mariupoldagi korxonalar birikmasi nazarda tutilmokda.  U Donbass ko'miri 
va Kerch yarim orolidagi Qamishburun temir rudasi negizida ishlaydi.