8
Psixologiya tarixida psixika va uning taraqqiyoti haqida turli-tuman fikrlar yuqoridagilardan
tashqari ham juda ko’p.
Psixik hodisalarni materialistik nuqtai nazardan talqin etishda mashhur grek filosofi
Aristotelning(eradan avvalgi 384-322 yillar) xizmati kattadir.
Aristotel qadimgi filosoflardan birinchi bo’lib psixologiyani alohida fan sifatida qaradi, psixik
hodisalarga materialistik nuqtai nazardan yondashdi. Mashhur filosofning “Etika”, “Ritorika”,
“Metafizika”, “Hayvonlar tarixi” kabi asarlarida turli psixik hodisalarga oid fikrlar juda ko’p. Buyuk
olimning “Jon haqida” nomli asari psixologiya tarixida birinchi sof psixologik asardir.
Aristotel o’zigacha bo’lgan filosoflarning, jumladan, o’z ustozi Platonning psixologik
qarashlarini tahlil qildi.
Aristotelning psixologik ta’limotida ruh va tananing o’zaro munosabati problemasi muhim o’rin
tutadi. “Ruh, - deydi Aristotel, o’z tabiatiga ko’ra hukmron asosdir, tana esa tobe narsadir. Forma
materiyaga nisbatan qanday bo’lsa, ruh ham tanaga nisbatan xuddi shunday. U (ruh) hayotga ma’no va
yo’nalish beradi, ruh ta’sir qiladi va harakatlantiradi, tana esa ta’sirlanadi va harakatga keladi. Ruh
tirik tananing sababi va manbaidir”.
Aristotelning ruh va tana munosabatiga oid ta’limotiga xos g’oya shundan iboratki, ruh va tanani
alohida-alohida qarash ilmiy nuqtai nazardan to’g’ri bo’lmaganidek, ruhni birlamchi, tananing manbai
deyish ham haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Bu kabi jo’z’iy yetishmovchiliklarning manbai Aristotel
yashagan davr, muhit va sharoitning ta’siri natijasidir.
Aristotelning turli psixik hodisalar haqidagi fikrlari hozirgi psixologiya fani uchun ham muhim
nazariy ahamiyatga ega. Uning sezgilar, hissiyot, irodaviy harakatlar, tafakkur, tasavvur haqidagi va
boshqa psixik hodisalarga oid fikrlari buning dalili hisoblanadi.
Aristoteldan keyin ham filosoflarning psixologiyaga oid fikrlari turlicha shaklda bayon qilinib
kelindi.
Epikurning (eradan avvalgi 342-271 yillar) fikricha ruh butun organizmga tarqalgan juda nozik
jismdir, uni g’ayrijismiy deyish alahsirashdan boshqa narsa emas.
O’rta asrlarga kelib Sharqda ham , G’arbda ham Aristotelning psixologik ta’limoti hukmron
bo’lib qoldi. Bu ta’limot keyinchalik metafik yoki rasionalistik psixologiya ismi bilan yuritildi.
Metafizik deb atalishining sababi shundaki, bu ta’limotga asosan ruh g’ayrijismiy bir narsa deb
tushuntiriladi. Uning tekshirish metodi quruq mulohazadan iborat bo’lib, tajribadan ajralgan holda
bo’lganligi uchun rasionalistik nomi bilan ham yuritiladi.
Ruhning mohiyati, kuchi, tanaga bo’lgan munosabati, tana o’lgandan keyingi taqdiri
masalalarida o’rta asr mutafakkirlari turli-tuman mulohazalar bayon qildilar. Ammo, ular bu sohada
Platon va Aristotelning fikrlariga hech qanday yangilik kirita olmadilar.
X1X asrning oxirlariga kelib psixologiyada tarixiy psixologiya, yosh psixologiyasi va
zoopsixologiya kabi tarmoqlar paydo bo’ldi.
Tarixiy psixologiya odam psixikasi va ongining paydo bo’lishi va taraqqiyot bosqichlari
masalalarini o’rganadi.
XX asr boshlariga kelib barcha fanlar uchun bo’lganidek, psixologiya fanining taraqqiyoti uchun
ham keng yo’l ochib berildi. Biz XX asr psixologiyasini taraqqiyot nuqtai nazaridan quyidagicha
davrlashtirishni maqsadga muvofiq deb topdik.
Do'stlaringiz bilan baham: