116
Idrok jarayonida xayolning qatnashishi shunda ko’rinadiki, odam o’zidan allanimalarni
qo’shib, idrok qilayotgan narsasidan hosil bo’lgan obrazning mazmunini kengaytirib yuboradi.
Masalan, osmondagi to’da-to’da bulutlarga qarab, ularning shaklini nimalargadir o’xshatish mumkin.
Idrok jarayonida xayolning ishtirok qilishi, xususan, bolalarda yaqqol ko’rinadi.
Idrok jarayonida his-tuyg’ularning ishtirok qilishi shu idrok qilayotgan narsalarimizga nisbatan
hosil bo’ladigan munosabatlarimizda ko’rinadi. Odam idrok qilayotgan hamma narsalarga nisbatan bir
xilda munosabatda bo’lmaydi. Agar odam ilgari biror narsani idrok qilayotgan paytda qattiq xafa
bo’lgan, kayfiyati buzilgan bo’lsa, shu narsani yana ikkinchi marta idrok qilganda yana hissiyotlarga
nisbatan bo’lsa ham sodir bo’ladi. Bundan tashqari idrok hissiy holatning ishtiroki yana shunda ochiq
ravshan ko’rinadiki, odam qattiq qo’rqinch hissini boshidan kechirayotgan paytda idroki yanglish
bo’ladi, ya'ni kuchli hissiy holat ta'sirida ayrim narsalar boshqacha bo’lib ko’rinadi. Chunonchi
kechasi qorong’i ko’chada qo’rqib kelayotgan odamga ro’parasidagi to’nka pisib, poylab, o’tirgan
odamga o’xshab ko’rinadi. Shuning uchun ham " qo’rqqanga qo’sha ko’rinar" degan halq maqoli bejiz
aytilgan emas. Aksincha, odamning kayfiyati choq, xursand paytida hamma idrok qilayotgan narsalari
chiroyli va yoqimli bo’lib tuyo’ladi.
Ma'lumki, idrok sezgi a'zolari asosida vujudga keladi. Har bir idrok jarayonida bir necha sezgi
a'zosi ishtirok etadi. Lekin ulardan biri eng muhim o’rinda turadi. Masalan, suratni idrok qilishda
ko’rish organi, musiqa va nutqni idrok qilishda eshitish organi yetakchilik qiladi. Idrok jarayonida
qaysi sezgi a'zosining yetakchilik rolini o’ynashiga qarab, idrokni bir necha turlarga ajratish mumkin.
Masalan, ko’rish idroki, eshitish idroki, hid bilish idroki, ta'm bilish idroki va boshqalar. Bundan
tashqari idrokning aralash turi ham mavjud bo’lib, bunda bir necha analizator birgalikda ishtirok etadi.
Masalan, kinofilmni idrok qilishda ko’rish va eshitish sezgisi ishtirok etadi. Tevarak atrofdagi narsa va
hodisalar bir-biriga bog’liq. Ular muayyan makonda ma'lum vaqtda sodir bo’ladi. Shuningdek, ular
bir-birlariga va idrok qiluvchiga nisbatan ma'lum munosabatda shakl, hajm va boshqa xossalarga
egadir.
Sezgilar eng oddiy elementar psixik jarayondir. Idrok esa sezgilarga qaraganda murakkab
psixik jarayon hisoblanadi. Idrokning murakkabligi quyidagilarda ifodalanadi:
Har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi. Masalan, qovunni idrok
qilish, bunda quyidagi sezgilar ishtirok etadi, qovunning shakli va rangini aks ettiruvchi ko’rish
sezgisi, hidini aks ettiruvchi hid sezgisi, mazasini aks ettiruvchi ta'm bilish sezgisi, harakatini aks
ettiruvchi teri sezgisi va boshqalar. Bu sezgilar tahlil yordamida ajratib olinadi va idrokning perseptiv
tomonini tashkil qiladi. Ular ishtirokida narsaning barcha xossalari bir butun holda aks ettiriladi. Bu
esa idrokning perseptiv tomonini tashkil qiladi.
Har bir idrok tarkibiga kishining o’tmishda hosil qilingan bilim va tajribalari kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: