O`quv materiallari

Narx–tovarnafliligi  tan  olinganda  uning  qiymatining  pulda  ifodalanishi, 

qiymatning bozorda namoyon bo’lish shakli. 

 

Bizga  ma’lumki,  naflilik  tovarning  ehtiyojni  qondirish  layoqati.  Bu 

tushunchaga barcha iqtisodchilarning qarashlari deyarli mos tushadi. Lekin «qiymat» 

tushunchasiga nisbatan har xil fikrlar bildiriladi. 

 

Ishlab  chiqarish  harajatlari  nazariyasiga  ko’ra,  tovar  qiymati  o’z  miqdori 

bo’yicha  uning  ishlab  chiqarish  sarflari  yoki  harajatlariga  tenglashadi.  Bizga 

ma’lumki,  sarf  harajatlar  o’z  ichiga  iqtisodiy  resurs  (ishchi  kuchi,  kapital,  er, 

tadbirkorlik layokati) harajatlarini olib, ular omilli harajatlar deb ataladi.  

 

Ishlab  chiqaruvchilarning  har  bir  resurs  turiga  qilgan  harajatlari,  resurs 

egalarining  tegishli  daromad  turiga  (ish  haqi,  foiz,  renta,  me’yoridagi  foyda)  mos 

keladi. Shu holatdan kelib chiqib, A.Smit tovar qiymati daromad summasidan iborat 

deb xulosa chiqaradi. Qiymatning mehnat nazariyasiga ko’ra, qiymat tovar (xizmat) 

ishlab chiqarishdagi moddiy va jonli mehnat sarflarining ifodalanishi. Bunda qiymat 

har  qanday  mehnat  sarfi  emas,  balki  tovarni  yaratishga  ketgan,  bozor  tan  olgan 

ijtimoiy  zaruriy  mehnat  sarfidan  iborat  bo’ladi.  Bu  qarashga  ko’ra  bozorda  har  xil 

mehnat  sarflari  umumiy,  ya’ni  ijtimoiy  zaruriy  mehnat  sarfiga  keltiriladi  va  shu 

sarfning pulda ifodalanishi narxni tashkil qiladi. 

Tovarni harid tahlil uning jamiyat uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy 

qiymatini  ham  tan  olishni  bildiradi.  Shusababli,  «ijtimoiy  iste’mol  qiymat» 

tushunchasining o’zi biror tovar (xizmat) ning jamiyat uchun nafliligi, kadr-qiymatga 

egaligini  ko’rsatadi.  Shu  yuritilgan  muloxazalardan  kelib  chiqib  aytish  mumkinki, 

narx  o’zida  bir  qator  omillarning  ta’sirini  ifodalaydi.  Bulardan  asosiylari:  Qiymat 

yoki ishlab chiqarish sarf harajatlari; mazkur tovarga talab va taklif nisbati; tovarning 

naflilik  darajasi;  raqobat  holati,  davlatning  iqtisodiy  siyosati  va  hokazo.  Bu  omillar 

ichida tovar qiymati uning narxiga belgilovchi ta’sir ko’rsatadi.  

Iqtisodiyotning  turli  sohalari  va  tarmoqlaridagi  ishlab  chiqarish  va  sotish 

sharoitlarining  xilma-xilligi  hamda  bozor  munosabatlarining  rivojlanish  darajasidagi 

farklar  narx  turlarini  farqlash  zaruriyatini  tug’diradi. Iqtisodiyotda  amal  qilib  turgan 

barcha  narx  turlari  uning  tizimini  tashkil  qiladi.Narx  tizimida  ularning  ayrim 

turlarining iqtisodiy mazmunini qisqacha ko’rib o’tamiz.