Boshlang‘ich ta’lim va jismoniy madaniyat fakulteti Boshlang‘ich ta’lim

  Tovush va fonema  

Tovush  va  fonemaning  o‘zaro  farqi  ham  nutq  va  til  o‘rtasidagi  o‘zaro  farqqa 

borib  taqaladi.  Boshqacha  aytganda,  tovush  nutqqa  tegishli  tushuncha  bo‘lsa, 

fonema tilga tegishli tushunchadir.  

So`zlar  tarkibidagi  nutq  tovushlari  ularning  ma’nolarini  farqlash  uchun  xizmat 

qiladi. Bu ularning asosiy vazifasidir: tob, toj, toy, tok, tol, tom, tor, top, tot, tosh, tog‘, 

toq.  Ko‘rinyaptiki,  bu  so‘zlar  o‘zaro  bitta  (oxirgi)  tovush  bilan  farq  qilyapti.  So‘z 

ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan tovush fonema deb ataladi. Fonemaning 

aniq  talaffuz  qilingan,  quloqqa  eshitilgan  ko‘rinishi  tovush  yoki    fon  (allofon)  deb 

yuritiladi

7

.  Masalan,  bir, bilan so`zlaridagi  qisqa  i, biy, tiy so`zlaridagi  cho`ziq   i, 

qirq, G`irot so`zlaridagi  ruscha ы ga yaqin aytiladigan  i  fon (allofon) hisoblanadi. 

Jorj  Yul  yuqorida  zikr  qilingan  darsligida  yozishicha,  fonema  ongda  mavhum 

tushuncha  sifatida  mavjud  bo`lgan  paytda,  real  nutqda  uning  turli  variantlari  hosil 

bo`ladi.

8

  

  Fonemalarini tasnif qilganda ularni bir-biridan farqlantiruvchi belgilar farqlovchi 

(differensial)  belgilar  hisoblansa,  shu  tovushlar  uchun  umumiy  belgilar  esa