A k s iy a d o r L ik k o m paniyasi bosh t a h r ir iy a t I t o s h k e n t

***•+*>>  93
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yonida  bo ‘lishidan  quvona  boshlagan  edi.  —  R ostdan 
qaytib  kelm aysanm i?
—  Butunlay  ketaman!  —  M uqaddam ning  o ‘zi  oldin- 
ga  o ‘tib,  yurib  ketdi.
Z um   o ‘tm ay  ular  k cha  ichiga  kirishdi.  Ikki  juft 
poshna  sadosi  sham ol  q anotida  uzoq  qarsillab  turdi.
M uqaddam   bu  ko‘chalarda  o ‘zining  qadam   tovush- 
lari  endi  yangram asligini  bilardi.
*  *  *
K attakon  zal  ham ,  balkonlar  ham   tom oshabinlar 
bilan  liq  to ‘lgan.  C hekka-chekkadagi  eshiklar  ustida 
yonib  turgan  qizg‘ish,  o ‘ychan  nur  ostida  odam larning 
chehrasi  shodon,  hayajonii  ko ‘rinadi.
A lim ardon  torini  ko ‘tarib  olgancha,  sahna  chekkasi- 
ga  surib  q o ‘yilgan  zangori  baxmal  parda  orqasidan  zalga 
tikilib  turar,  negadir  ijirg‘an a r  edi.  K ungurador  shiftlar 
ostida  M utal  Q odirovning  m ayin,  dilkash  ovozi  ohista 
parvoz  etadi,  odam lar  uni  hayajondan  entikib  tinglasha- 
di.  A lim ardonning  nazarida  yuzlarcha  odam lar  shu 
topda  bir  ohangdan  tebranib,  bir  ohang  og‘ushida 
to ‘lg‘anayotgandek  edi.  B ahor  suvlarining  jarang do r 
kulgisi  ham ,  iliq  quyoshning  erka  nurlari  ham ,  iboli 
yurak  to ‘lqinlari  ham   —  ham m a-ham m asi  shu  ohangda 
mujassam  edi.
Zalda  dahshatli  qarsak  ko ‘tariJdi-yu,  AJim ardonning 
yuragi  zirillab  ketdi.  U  birinchi  qatorda  o ‘tirganlarga 
vahim a  bilan  qarab  q o ‘ydi.  O dam lar  baravariga  qarsak 
chalishar,  A Jim ardonning  raqibini  olqishlashardi.
A lim ardon  M utalning  zalga  qarab  yengilgina  ta ’zim 
qilib  q o ‘yganini  ko‘rib  turdi.  U  tom oshabinlarga  yana  bir 
m arta  tashakkur  bildird i-d a,  sahna  chetiga  chiqdi. 
Konferansye  qiz  tez-tez  yurib  m ikrofon  oldiga  borgani- 
da,  qarsaklar  yana  kuchayib  ketdi.  A m m o  qiz  hech 
kimga  parvo  qilm ay  baland  ovoz  bilan  qichqirdi:
—  N avbat  taniqli,  sevimli  xonandam iz  AJimardon 
T o ‘rayevga!
AJimardon  torini  q o ‘lga  olib,  chehrasiga  o ‘sha  tanish 
tabassum ni  qalqitdi-da,  sahnaga  chiqa  boshladi.  Am m o 
shu  ondayoq  qarsak  ilgarigidan  ham   kuchayib  ketdi. 
A w aliga  u  odam lar  m eni  olqishlayotibdi,  deb  quvondi. 
Lekin  m ikrofon  oldiga  kelganidan  keyin  chapak  tovush-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lari  bir  m e’yorda  gurs-gurs  urilayotganini  ko ‘rdi-yu,  bir 
nafas  qotib  qoldi.  O dam lar  norozilik  bilan  qarsak  ch a- 
lishar,  zalning  chekka-chekkalaridan  hushtak  ovozlari 
eshitilib  qoiardi.  N im a  gap?  O dam lar  uni  haydashyapti- 
mi?  M utalning  o ‘zini  talab  qilishyaptim i?
U  vahim a  ichida  bir  zalga,  bir  b o ‘zrayib  qolgan  kon- 
feransyega javdirab qaray boshladi,  alam dan  lablari  titrar- 
di.  Shunda  ham   o ‘zini  o ‘zi  m ajbur  qilib  qayta jilm aydi. 
Tom oshabinlarga  qarab  ta ’zim  qildi-yu,  torini  ko ‘tardi. 
Z al  ustid a  to rn in g   alam li  sadolari  jaran g lay   ketdi. 
Jarangladi-yu,  shu  ondayoq gum burlagan  chapak tovush- 
lari  ostida  ko‘milib  qoldi.  O dam lar  haydashar  edi  uni!
A lim ardon  birdan  chalishdan  to ‘xtadi.  Sitam   t o i a  
ko‘zlari  bilan  zalga  tikilib  qoldi.
“ Bu  qandoq  sharm andalik!  Bu  qandoq  sharm anda- 
lik!”
Bir  vaqtlar  m om aqaldiroqdek  gum burlab  odam lar- 
ning  yuragini  larzaga  solgan,  chaqm oqdek  chaqnab 
kishilarning  k o ‘zini  qam ashtirgan  A lim ardon  T o ‘rayev- 
ning  qism ati  shu  b o id im i?   Sahna  gulshanida  qanoti 
kapalakdek  tovlangan  A lim ardonning  um ri  shunchalar 
qisqa  b o id im i?! 
‘
H ar  safar  qiyqirib  olqishlagan  tom oshabinlar  qani? 
Balki  o ‘sha  paytda  eng  qattiq  qarsak  chalib  olqishlagan 
o dam lar  hozir  ham   eng  qattiq  qarsak  chalib  uni  hay- 
dashayotgandir?!  N ah otk i,  Z ufar  X odiyevichning  gaplari 
to ‘g ‘ri  chiqqan  boisa!
U  zalga,  o ‘zining  eng  shirin,  eng  baxtiyor  dam larini 
bag‘riga  yashirgan  qadrdon  zalga,  nochor  term ilib  turgan 
tilsiz  devorlarga,  m unis  qandillarga  oxirgi  m arta  qaradi- 
da,  birdan  ko‘z)ariga  yosh  quyulib  keldi.
Turgan  yerida  shartta  burildi-yu,  chopgancha  sahna 
chetiga  chiqdi.  U ndan  y o ia k k a   o ‘td i-d a,  torini  to ‘shal- 
gan  poyandozga  tashlagancha  yugurib  ketdi.
T eatr etagidagi  boqqa  kirgandagina o ‘ziga  keldi.  C h or 
atrofda  bahor  yashnar,  tabiat  o ‘zining  m angu,  buzilmas 
qonuniga  am al  qilib  ko'klam ni  yetaklab  kelgan  edi.  Bog' 
ustida  orom baxsh  shabada  esar,  havoda  ko ‘katlar  isi 
anqir,  k o ‘klam   sham oli  m ayin  yaproqlam i  silkitar, 
y o m g ir  suvini  emib  t ygan  yer  erkin-erkin  nafas  olardi.
H a,  yer  yuzida  qayta  tu g ilish ,  qayta  gullash,  qayta 
hayot  boshlangan  edi.  Y o lg iz  uning  —  A lim ardon 
T o ‘rayevning  bahori   tgan  edi.
95
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O dam   o ‘zi  baxtiyor  paytida   zgalam ing  baxtsizligini 
tushuna  olm as  ekan.  M uqaddam   uyidan  qon-qaqshab 
chiqib  ketayotganida  A lim ardon  uning  m ushtiparligini 
tushunm agan  ekan.  M ana,  bugun  o ‘zi  baxtsizlik  nim a 
ekanini  payqaganida  birdaniga  tushundi.  H am m asini 
tushundi.  Shu  topda  oldida  b iro n -b ir  yupanchi,  biron- 
bir  suyanchig‘(  qolm aganini  o ‘yladi.  0 ‘y!adi-yu,  butun 
vujudi  bilan  m unkib  ketdi.  Shu  to p da  o ‘g‘lini,  o ‘zining 
yagona  yupanchig‘ini  bariga  bosib-bosib  erkalatgisi, 
 zi  ham   kim gadir  erkalangisi,  dardlashgisi  kelib  ketdi!
N achora?  H ayot  nim aniki  taqdim   etgan  b o ‘lsa, 
0
‘shandan  ortig‘ini  qaytib  olmaydi.
“Ahmoqlar!  —  deb   yladi  u  o ‘zini  sahnadan  quvib 
chiqargan  odam larni  o ‘ylab.  —  A hm oqlar!  S hular 
san ’atkorning  qadrini  bilisharm idi?  S an’at  nim aligini 
tushunisharm idi?!
U  boshini  quyi  solgancha  sekin-sekin  yurib  borar, 
alam dan  tishlarini  g‘ijirlatardi.  U  odam lardan  nafratla- 
nar,  kuni  kecha  bir  nafaslik  orom   uch u n   chakkasiga  pul 
qistirib,  bugun  o ‘zini  sahnadan  haydagan  yengil-yelpi  to- 
m oshabinlarni  ko‘rardi-yu,  chinakam   san ’atni  qalbining 
to ‘rida  saqlashga  qodir  boMgan  ch inak am   shinavandalar 
o zm uncha  emasligini  hilm as,  bilishni  xohlam as  edi.
U  bahor  quvonchiga  t lgan  k chalardan  soyaday 
sudralib  borar,  am m o  hayot  o ‘zining  kichkinagina  bir 
zarrachasining  fojiasiga  parvo  qilm as,  yashash  gashti 
bilan,  tug‘ilish  zavqi  hilan  mast  edi.
*  *  *
A lim ardon  katta  yo‘ldan  burilib,  to r  k chaga  kirdi- 
da,  o ‘n  qadam cha  yurib  to ‘xtab  qoldi.  D evorlar  osha 
egilib  yotgan   rik  shoxida  danak  qotirgan  dovuchchalar 
m aijondek  tizilgan,  oqarib  qolgan  giloslar  ustida  chum - 
chuqlar  parvona  boMardi.  Q uyosh  endigina  ko‘z  ochgan, 
kechasi  yog‘ib  o ‘tgan  jalaning  tarovatli  nafasi  hali  ket- 
m agan,  asfalt  k o ‘chaning  u  yer-bu  yerida  suv  halqob 
bo ‘lib  yotardi.  H a m m a y o q jim ,  o ‘tkinchilar siyrak.  Faqat 
ko ‘cha  ichkarisida  —  yagona  sim yo och  tagidagi  say- 
honlikda  ikki  qizaloq  koptok  o ‘ynaydi.  U larning  biri, 
kaltagina  qizil  ko‘ylak  kiygan  qiz  tom osha  qilib  turar, 
ikkinchisi,  jajji  duxoba  nim cha  kiyib,  sochiga  bargak 
taqib  olgani  koptokni  yerga  urib,  gir-gir  aylanardi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K optok  to ‘p - to ‘p  etib  yerga  uriladi,  h ar  aylanganida 
qizaloqnin g   bargaklari  yoyilib-yoyilib  ketadi.  Qizil 
ko'ylakli  qiz  o ‘rtog‘ining  aylanishiga  havas  bilan  qarab, 
bir  ohangda  sanaydi:
—  0 ‘n  yetti,  o  n  sakkiz,  o ‘n  t qqiz...
A lim ardon  ularga  qarab  jilm ayib  q o ‘ydi.  H ayot  o ‘z
yoMidan  borar,  bahor  bolalarga  o ‘z  quvonchi,  o ‘z  shod- 
liklarini  saxiylik  bilan  taqdim   etgan  edi.
A lim ardon  qizuloqlarning  oldidan  sekin-sekin  yurib 
 tib  ketdi.  Q izchalar  parvo  qilishm adi  unga.  U  yana 
yigirma  qad am ch a  yurib,  boloxonali  uy  yonboshidagi 
k o ‘kish  eshikni  ko‘rib  t xtadi.  Y uragining  bir  burchida 
shuncha  yillardan  beri  m udrab  yotgan  allaqanday  pok, 
am m o  azobli  tuyg‘ular  birdan  tug‘yon  urdi-yu,  nafasi 
tiqilib  qoldi.  Bir  vaqtlari  —  bundan  uch  yil  burun  u 
o ‘zining  d o ‘stlari  bilan,  yoshlik  zavqiga  to lg a n   yigitlar 
bilan  m ana  shu  yerdan  bir  k o‘ch a  b o ‘lib  o ‘tib,  ko‘kish 
e shikdan   kirib 
borgan  edi. 
U ni 
q u ch o q  
ochib, 
farzandim ,  deb  kulib  olishgan  edi.  E ndi-chi...
U  q lga  tushib  qolishdan  ch chigandek  oyoq  uchi- 
da  yurib  yaqin  bordi.  Eshik  qiya  ochiq  turardi.  U  boshi- 
ni  bir  tom onga  egib,  asta  m o ‘raladi.  Hovli  o ‘rtasidagi 
vodoprovod j m ragid an  suv  sharillab  oqib  yotar,  sem ent 
hovuzcha  t lib  chiqib,  ariqcha  chetidagi  barq  urib  yot- 
gan   sm alarga  toshib  ketgandi.
U n ing   ko ‘z  o ‘ngi  q o ro n g ‘ilashib,  entikib  ketdi. 
H am m a  narsaning  qadri  yo‘qolganidan  keyin  bilinarkan. 
Shu  topdagina  u  M uqaddam ni  sevganini,  qattiq  sevgani- 
ni  tushundi.  T ushundi-yu,  yengil  titrayotgan  q llari 
bilan  eshik  zanjirini  qoqdi.
Ichkaridan  ayol  kishining  “ h u -u v ”  degan  tovushi 
eshitildi.  Ayvonning  oynaband  eshigi  sharaqlab  ochildi- 
da,  qaynonasi  k o ‘rindi.  U  yo ‘lakda  turgan  odam ni 
k o ‘rm adi  shekilli,  kaftini  quyoshdan  pana  qilib  tikildi. 
A lim ardon  uning  q o lla ri  xam ir  yuqi  ekanini  ko‘rdi. 
K am p irn in g   egik  gavdasi  tag ‘in  h am   kichraygan, 
m unkillab  qolgan  edi.  A lim ardon  M uqaddam ga  uylan- 
ganidan  keyin  bu  hovliga  kam   kelgan,  qaynonasini  ham , 
qaynotasini  ham   kam   k o ‘igan,  ular  uyiga  borishganida 
ro ‘yxush  berm as  edi.  H ozir  u  kam pim i  g ‘a m -g ‘ussa  ado 
qilganini  payqadi.
—  Kelavering,  —  dedi  kam pir  past,  ojiz  tovush  bilan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A lim ardon  kirm adi,  kirolm adi.  0 ‘sha,  M uqaddam  
haydab  yuborganidan beri  bu  uyga  qadam   bosishga  haqqi 
yo‘qligini  biiardi.
K am pir  javob  boMmaganidan  hayron  qoldi  shekilli, 
zinaiardan  avayiab  qadam   bosib  hovliga  tushdi.  Suv 
toshib  yotgan  o ‘sm alam i  chetlab  o ‘tib,  y lak  yoniga 
kela  turib,  taqqa  to ‘xtab  qoldi.
—  Keling,  —  dedi  u  beixtiyor.  Keyin  birdan  rangi 
o ‘chdi.  Xira  ko‘zlari  yarq  etib  ochilib  ketdi.  Begona, 
qora  niyatli  odam   oldida  turganday  doka  ro ‘m olining 
uchi  bilan  yuzining  yarm ini  yashirdi.  —  N ega  keldin- 
giz? —  dedi  ovozi  titrab.  —  N im a  kerak  sizga?
AJimardon  shu  bir  og‘iz  so ‘zdan  —  tubsiz  alam ,  bir 
olam   nafrat  ohangidanoq  ham m asi  tam om   boMganini 
tushundi.
—  M en...  —  A lim ardon  qaynonasining  k o‘zlariga 
qaray  olm ay  teskari  o ‘girildi.  —  0 ‘g‘lim  qani?  —  dedi 
yuragidagi  gapni  aytib.
A yvon 
eshigi 
y an a 
sh araq lad i. 
“ M u q a d d a m ” . 
A lim ardon  yuragini  titratib  yuborgan  hayajon  ichida  yarq 
etib  o ‘sha  tom onga  qaradi.  Z inadan  baland  gavdasini 
g‘oz  tutib  qaynotasi  tushib  kelardi.  U  h am on  o ‘zgarm a- 
gan  edi.  0 ‘siq  qoshlari  ostidan  tikilib  qaradi-yu,  uzoqdan 
A lim ardonni  tanidi.
A lim ardonning  nazarida  uning  k o ‘ztari  g‘azabdan 
chaqnab  ketgandek  bo‘ldi.  U ,  Qori  hozir,  hozirning 
o ‘zidayoq  haydab  solishini  his  etib  turar,  endi  bitta 
um idi  qolgan  edi.  A lim ardon  o ‘g‘lini  ko‘rgisi  kelar, 
uning  ovozini,  loaqal  yig‘isini  eshitib  qolishni  orzu  qilar- 
di.
Q ori 
k a tta -k a tta  
q a d a m lar 
bilan 
yurib 
kelib 
Alim ardonga  ro ‘para  boMdi.  U  qisqa-qisqa  nafas  olar, 
kulrang  yaktagi  tagidagi  sertuk  ko‘kragi  tez-tez  ko‘tarilib 
tushar,  soqoli  asabiy  titrar,  burun  parraktari  qisilib  ket- 
gandi.  U  AJimardonga,  m ana shu  nobakoi^a arzigulik  bir 
og‘iz  so ‘z  topa  olm aganday  anchagacha  tikilib  qoldi.
—  N ega  keldingiz?  —  dedi  u  nihoyat  tilga  kirib.
A lim ardon  yuragini  toMdirgan  tuy ulam i  bosib  olib,
sovuqqina:
—  M uqad...  —  degan  edi,  Qori  uning  gapini  kesdi:
—  M uqadda  nim a  ishingiz  bor?
A lim ard on  h am m asi  tam o m   boM ganini  yanad a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chuqurroq  his  etdi.  G ap n i  aylantirib  o ‘tirishdan  foyda 
yo‘qligini  bilib,  k nglidagi  bor  gapni  aytdi:
—  0 ‘g‘lim  qani?
—  0 ‘g ‘lingiz...  —  Qori  lablari  titrab  qaytardi:  — 
0 ‘g ‘lingiz  y o ‘q...  Vluqad  ham   yo ‘q.
Alim ardonning  ko‘nglidagi  iztirob  o ‘rnini  g‘azab 
egalladi.
—  Shavkat  qani?  Olib  ketaman!
—  Shavkat  yo‘q!  —  Qori  chertib-chertib  ta ’kidladi.  — 
Shavkatni  onasi  olib  ketgan.
“Q ayoqqa?”  —  A lim ardonning  xayoliga  shu  fikr  uril- 
di-yu,  am m o  so ‘rab  o ‘tirm adi.
—  Haqqingiz  yo ‘q,  —  dedi  bo ‘g‘ilib.  —  M en  otam an.
—  Bola  tug ‘dirishni  bilganlarning  ham m asi  ota  bo‘- 
lavermaydi!
Pastak  eshik  uning  yuzi  oldida  qarsillab  yopildi. 
Zanjir  shiqirladi.
A lim ardon  g ‘azab   tida  lovillab  bir  nafas  turdi-da, 
shartta  burilib  ketdi.
U  hech  nim ani  ko ‘rmas,  ko ‘z  o ‘ngini  oyog‘ini 
“velosiped”  qilib  qiyqirayotgan  o ‘g ‘li  to ‘sib  olgan,  boshi- 
ni  quyi  solib  borar,  nariroqda  esa  qizaloqlar  ham on 
chirchira  o ‘ynashardi.
*  *  *
G o h o   zarurat  b lib,  eski  lash-lushlar bilan  to ‘lib  ket- 
gan  h u jrach an i  titkilab  qolsangiz,  zanglab  yotgan 
pichoqchangizm i, jiyagi  titilib  ketgan  d o ‘ppingizm i  topi- 
lib  qoladi.  Shunda  allaqachon  yillarning  gardi  bosib, 
tusini  y qotgan  xotiralar  to ‘satdan  yarq  etadi-yu,  tag‘in 
alangalanib  ketadi,  yuragingizni  o ‘t  bo ‘lib  yondirib 
yuboradi.  Bir  vaqtlar  o ‘sha  pichoqchada  toldan  hushtak 
yasaganingiz,  o ‘sha  d o ‘ppiga  qattiq  non  solib,  ariq 
bo‘yida  oqizoq  qilib  yeganlaringiz  yodingizga  tushadi. 
K echm ish  yillaringiz,  o ‘sha  tongday  musaffo  yillaringiz 
hozirgi  kuningizga  qaraganda  ancha  beg‘ubor,  ancha  pok 
boMganini  ayanchli  bir  haqiqatday  tan  olishga  m ajbur 
boMasiz.
AJim ardon A nvarning Yangi  m ahalladagi  shah ar hov- 
lisiga  kirib  kelganida  xuddi  shunday  ahvolda  edi.  U   bu 
yei^a  boshi  og‘ib  kelib  qoldi,  am m o  endi  baribir 
Anvarning  oldida  bosh  egishga  m ajbur  b o ‘lishini  ylab, 
ich-ichidan  ezila  boshladi.
,  99