Toshkent davlat sharqshunoslik instituti iqtisodiyot nazariyasi

2.Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari 
Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko‗rinishlaridan biri hisoblanadi. 
Inflyatsiya  tushunchasi  birinchi  marta  g‗arbiy  Amerikada,  (1861-1865  yilllardagi 
fuqarolar  urushi  davrida)  ishlatila  boshlagan  va  qog‗oz  pul  muomalasining  ko‗payib  ketishi 
jarayonini bildirgan. Iqtisodiy adabiyotlarda inflyatsiya tushunchasi XX asrda, birinchi jahon 
urushidan  keyin  keng  tarqaldi.  Inflyatsiya  –  bu  qog‗oz  pul  birligining  qadrsizlanishi  va 
shunga mos ravishda tovar narxlarining o‗sishidir. 
Inflyatsiya  bozor  xo‗jaligining  har  xil  sohalarida  takror  ishlab  chiqarish 
nomutanosibliklari tug‗diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. 
Qog‗oz  pul  tovarlarga,  oltinga  va  o‗z  qadrini,  barqarorligini  saqlab  qolgan  chet  el 
valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi.  
Inflyatsiya  narx  indeksi  yordamida  bazis  davrga  nisbatan  aniqlanadi.  Masalan, 
iste‘molchilik  tovarlariga  narx  indeksi  1998  yil  113,  6;  1999  yil  -  118,3  ga  teng  bulsa, 
inflyatsiya sur‘ati quyidagicha bo‗ladi. 
Inflyatsiya sur‟ati = 
%
1
,
4
100
*
6
,
113
6
,
113
3
,
118


 
Kelib chiqish sabablari va o‗sish sur‘atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha turlarini 
mavjud. 
I. 
Talab  inflyatsiyasi.  Narx  darajasining  an‘anaviy  o‗zgarishi  jami  talab 
ortiqchaligi  bilan  tushuntiriladi.  Iqtisodiyotning  ishlab  chiqarish  sohasi  mahsulotning  real 

---

 
 
100 
 
hajmini  ko‗paytirib  ortiqcha  talabni  qondira  olmaydi.  Chunki  barcha  mavjud  resurslar  to‗liq 
foydalanilgan  bo‗ladi.  Shu  sababli  bu  ortiqcha  talab  narxning  oshishiga  olib  keladi  va  talab 
inflyatsiyasini keltirib chiqaradi.  
II. 
Taklif  inflyatsiyasi.  Inflyatsiya  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  bozordagi 
taklifning  o‗zgarishi  natijasida  ham  kelib  chiqishi  mumkin.  Ishlab  chiqarish  xarajatlarining 
o‗sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya, mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko‗payishi 
hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. 
Mahsulot  birligiga  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  ortishi  iqtisodiyotda  foydani  va 
mahsulot hajmini qisqartiradi. Natijada tovarlar taklifi ham qisqaradi. Bu o‗z navbatida narx 
darajasini  oshiradi.  Ishlab  chiqarish  xarajatlari  nominal  ish  haqi,  xom  ashyo  va  energiya 
narxlarining  o‗sishi  hisobiga  ortib  boradi.  Inflyatsiyaning  a)  me‘yoridagi;  b)  o‗rmalab 
boruvchi v) giper inflyatsiya kabi turlari ham mavjud. Inflyatsiyaning birinchi turida baholar 
yiliga  10  foizgacha,  ikkinchisida  20  dan  200  foizgacha,  uchinchisida,  astronomik  miqdorda 
o‗sishi kuzatiladi. Bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya 
farqlanadi.  Kutilayotgan  inflyatsiya  va  uning  oqibatlarini  oldindan  bashorat  qilish  mumkin, 
kutilmagan  inflyatsiyani  oldindan  aytib  bo‗lmaydi.  Birinchi  xolda  inflyatsiyaning 
kutilayotgan  salbiy  oqibatlariga  tayryolanib  uni  sezilarli  darajada  yumshatish  mumkin. 
Ikkinchi  holda  narxlarning  kutilmagan  o‗sishi  natijasida  mamlakat  iqtisodiy  arvolining 
sezilarli yomonlashuvi ro‗y berishi mumkin.