A. X. Vаxidov, D. A. Abdullaеva

9 - bob.  Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi  
 
9.1. Puxtalik xaqida tushunchalar va unga ta’sir qiladigan  
kattaliklar 
Parametrlarnig ko’zda tutilmagan nominaldan og’ishi va ayniqsa, roslash 
tarkibidagi xech bo’lmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal 
ishini izidan chiqaradi, ko’pincha butun sistemani ishdan chiqaradi. Elementar 
parametrlarning o’zgarish sabablari har hil. Хar bir elemen  ma’lum material va 
ma’lum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi, shuning uchun elementar 
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda  aniq va 
bir hil bo’ladi. Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy 
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi, bu esa parametrdagi nomoslik 
sababi bo’ladi. Ayniqsa, elementarlarni ishlatish vaqtida katta og’ishlar paydo 
bo’lish mumkin, bu og’ishlarning qiymati shunchalik katta bo’lishi mumkinki, 
normal ish nuqtai nazaridan yo’l qo’yilgan chegaradan chiqadi. 
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining 
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bo’ladi va aksincha, kuchaytirish 
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turg’unlikning yo’qolishiga va xatto rostlash 
sifatining yomonlashuviga olib keladi. 
 
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion 
sabablariga bo’linadi. 
 
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar 
kiradi: 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bo’lgan ruxsat, 
masalan, o’tkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning 
magnit kirituvchanligi ma’lum qiymatga ega bo’la olmaydi. Ular odatda 
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi: 2) elementar 
                                            
detallarning o’lchamlariga beriladigan ruxsat, masalan, mexanikaviy zvenolar 
srasidagi bo’shliklarga beriladigan ruxsat va xokazo. 
 
Ko’rsatilgan sabalarning ta’sirini kamaytirish uchun elementlarning 
konstruksiyasida rostlash moslamalari (o’zgaruvchan qarshiliklar, sig’im va 

---

 
147
xokazolar) bo’lishi mumkin: bular elementning parametrlarini ma’lum chegarada 
o’zgartirish va zarur qiymatni o’rnatishga imkon beradi. Shunisi muximki, 
sistemani bunday rostlash parametrlarga bo’lgan ruxsatlarni faqat ma’lum tashqi 
sharoitlardagina qisqartira oladi. 
Ekspluatatsion sabablarga: tashqi muxitning ta’siri, energiya manbai xolatinig 
ta’siri, xizmat ko’rsatish sifati, eskirish va yoyilish kiradi. 
 
Тashqi muxit, ayniqsa, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida elementlarni va 
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati, xavoning zichligi, namligi, gaz 
tarkibi o’zgaradi. Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element 
parametrlaning (o’tkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi 
qovushoqligining va xokazolarning) o’zgarishiga sabab bo’ladi. 
 
Sistemani ta’minlovchi energiya manbaining holati xam element 
parametrlariga jiddiy ta’sir etadi. Masalan, manba kuchlanishining ko’tarilishi 
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi, 
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini 
oshiradi. 
Avtomatik sistemalarning elementlarini to’g’ri ishlatish uchun yuqori 
malakali xizmat ko’rsatuvchi xodimlar talab etiladi. 
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham 
nominaldan chetga chiqadi. Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi. Elementlar 
ishlatishning boshlang’ich davrida eskiradi, shuning uchun turli vazifalarni 
bajaruvchi muxim dettallar (masalan, elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan 
oldin "sun’iy eskirtiriladi". 
           Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi, bu muddat tugagach 
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qat’y nazar, almashtirilishi 
lozim. 
 

---

 
148