Toshkent kimyo-texnologiya institiuti "tasdiqlayman"

 

Lug‘at 

 

turg‘un – стабильный 

vosita – средство 

misralar – строки 

kitobxon – читатель 

aksincha – напротив 

ijod va  iste’dod– творчество и талант 

ta’sirchan -  чувствительный 

umummilliy va  umumdavlat – общенациональный и  общегосударственный 

jarayon –  процесс 

 

Vazifa: 

O‘zbekistondagi  “TURIN”,  “INHA”  kabi  universitetlar  ta’lim  jarayonining  o‘ziga 

xosligi haqida yozma ma’lumot tayyorlang. 

 

 

 

 

 

 

---

94 

 

GRAMMATIKA: TIL VA TERMINOLOGIYA. OTNING MA’NO TURLARI. 

OTLARDA EGALIK VA KELISHIK SHAKLLARI. 

 

Respublikamiz o‘z mustaqilligiga, ona tilimiz 

esa  Davlat  tili  maqomiga  erishgan  bugungi  kunda 

turli  fanlar,  jumladan,  o‘zbek  tilshunosligi  oldida 

yangidan-yangi 

vazifalar 

ko‘nd 

alang 

bo‘lmoqda.Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hamda ilmiy-

texnik  tub  o‘zgarishlar  davrida  yangi-yangi  fanlar 

va  tushunchalar  yuzaga  kelmoqda.  Jumladan, 

o‘zbek  tilida  ham  yangi  terminlar  paydo 

bo‘lmoqda,  ilgaridan  ishlatib  kelingan  qator 

leksemalar  yangi  ma’nolar  kasb  etmoqda.  Shu 

boisdan  leksikologiya,  xususan,  terminologiya 

oldida  qator  muhim  masalalarni  yechish  vazifasi 

turibdi. 

So‘nggi  yillarda  va  bugungi  kunda  terminologiyaning  amaliy  va  nazariy  masalalarini 

yanada chuqurroq o‘rganish, terminlar yaratish va ularni qo‘llashni til qonuniyatlari asosida 

tartibga solish davlat ahamiyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning 

turli terminologik tizimlarini yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil 

masalalari bo‘yicha atroflicha tadqiq qilish, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. 

Yangi terminlar ichida kimyo-texnologiya bo‘yicha terminologik tizim ham o‘ziga xos 

o‘rinni egallab kelmoqda. Shu boisdan fan va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida bu 

terminlarni ham tilshunoslik nuqtayi  nazardan tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.  

Hozirgi  bosqichda,  yangi  ilmiy-texnik  inqilob  davrida  ishlab  chiqarish,  fan  va 

texnikaning barcha sohalarida yangidan-yangi narsa, predmetlar va tushunchalar paydo bo‘la 

boshladi. Bu hol til lug‘at tarkibining salmoqli ravishda boyishiga olib kelmoqda. Binobarin, 

termin  muammosi  hozirgi  leksikologiyaning,  asosiy  masalalaridan    biri    bo‘lib    qoldi.  

Alohida    ta’kidlash    lozimki,    termin    hamda    terminologiyaning  u  yoki  bu  masalasini  hal 

yetish  nafaqat  ishlab  chiqarish,  fan  va  texnikaning  tegishli  sohalari  uchun  yemas,  balki 

tilshunoslik uchun ham katta ahamiyatga egadir. 

 “Termin” tushunchasiga yuklangan mazmun quyidagicha belgilarga asoslanadiki, bular 

terminlarni umumiste’moldagi so‘zdan farqlash uchun yetarli: 

1)  termin-umumadabiy  tilning  maxsus  vazifa  bajaruvchi  bir  turi  bo‘lmish  ishlab 

chiqarish, fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir so‘z yoki birikmadir; 

2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo,  mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan 

nomidir; 

3) termin uchun muayyan ta’rif  zaruriydirki, uning yordamida tegishli 

tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab 

ajratish  imkonini  beruvchi,  ayni  mahalda  ma’lum  tushunchani  muayyan  tasnifiy  qatorga 

joylashtirishga yo‘l qo‘yuvchi, farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatish mumkin. 

Har  qanday  tushunchalar  tizimiga  muayyan  terminlar  tizimi  to‘g‘ri  keladi. 

Terminologik  tizimlar  fan  taraqqiyoti  bilan  birgalikda  rivojlanib  boradi.  Terminlar 

umumiste’moldagi  so‘zlardan  farqli  ravishda  joriy  qilinib  ularning  qo‘llanishi  ma’lum 

darajada nazorat ostida bo‘ladi.  

Respublikasining  Davlat  tili  haqidagi  Qonuni  qabul  qilinishi  munosabati  bilan 

O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  huzurida  Respublika  terminologiya 

qo‘mitasining ish boshladi, terminologiya masalalariga bag‘ishlab Respublika miqyosida bir 

necha ilmiy-amaliy, ilmiy-nazariy konferensiyalarning o‘tkazilgan. 

Topshiriqlar: 

1. “Davlat tili”ning ma’nosini izohlang. 

---

95 

 

2. “Iqtisod tili”ning ma’nosini tushuntiring. 

3. “Termin” nima? 

4. “Atama”ning termindan farqini izohlang. 

5. “Atamaqo‘m” tashkiloti va uning vazifasi. 

6. Terminlarning tildagi boshqa so‘zlardan farqi. 

7. O‘zbek terminologiyasi bo‘yicha yaratilgan ilmiy ishlar mualliflari. 

8. So‘z va termin haqida tushuntirish bering.