Ijtimoiy fanlar

xulq-atvor  jamiyatda  e’lon  qilingan  qadriyatlar  va  rasmiy  xulq-atvor 
standartlari bilan aholi  xulq-atvori motivlari va mavjud imkoniyatlarning bir-
biriga  mos  kelmay  qolishi  natijasidir”.  Jamiyatning    rasmiy  tuzilmalari 
tomonidan  maqsadga  erishishning  turli  guruhlar  uchun  turlicha  imkoniyatlar 
yaratib  berishi  natijasi  bo’lmish  funksional  kamchiliklar  maqsadga  erishishga 
xizmat qiluvchi norasmiy tuzilmalarning tashkil bo’lishiga olib keladi. Maqsad 
va  vositalarga  turlicha  munosabat  quyidagi  xulq-atvor  turlariga  olib  kelishi 
mumkin. 
1. Bo’ysunish (maqsad va vositalarni qabul qilish). 
2. Innovasiya  (maqsadlarni  qabul qilish va vositalarni inkor qilish). 
3. Ritualizm ( maqsadlarni inkor etish va vositalarini qabul qilish). 
4. Retretizm, chekinish (maqsad va vositalarni inkor qilish). 
5. Isyon (maqsad va vositalarni inkor qilib, yangilarini  o’rnatish). 
Deviant  xulq-atvor  nazariyasida  ijtimoiy  me’yor  markaziy  o’rin  tutar 
ekan, avvalo ijtimoiy me’yorning o’zi nima va uning qanday turlari mavjudligini 
shuningdek,  deviant  xulq-atvorning  eng  ko’p  uchraydigan  va  yaqqol  namoyon 
bo’ladigan  turlari;  jinoyatchilik  ,  ichkilikbozlik,  giyohvandlik  va 
fohishabozlikning nima ekanligini aniqlab olishimiz kerak. 
Ijtimoiy me’yor – jamiyat boshqaruvining ajralmas qismi bo’lib, ma’lum 
shart-sharoitlarda  shaxs  yoki  ijtimoiy  guruh  xulq-atvorining  morslashishi 
vositalaridan  biri  va  ularning  xulq-atvorlarini  jamiyat  tomonidan  nazorat  qilish 
vositasidir. 
Ijtimoiy  me’yorning bir qancha turlari mavjud;  
1.  Xuquq.  Individga  nisbatan  ob’ektiv,  tashqi  uning  xulq-atvorini 
boshqaruvchi  qoidalar  tizimi.  Har  qanday  jamiyatda  xuquq  xukmron  tabaqa 
demokratik ko’pchilik yoki butun xalqning yagona irodasini  namoyon etuvchi 
va  shu  sababli    hech  qanaqa  o’xshatmasi  yoki  muqobili  bo’lmagan  yagona 
me’yorlar majmuidir. 
2.  Axloq.  Etika  mutaxassislarining  fikricha,  umumiy  va    xususiy 
manfaatlarning    moddiy  determinasiyalashgan  qarama-qarshiliklaridan  kelib 

---

chiqadi.Insonning  o’zini  takomillashtirish  va  o’z  imkoniyatlarini  rivojlantirish 
qobiliyatlarini  anglatadi.  Xuquqdan    farq  qilib,  axloq  birinchidan,  baholash 
vazifasini  bajaradi  (yaxshi-yomon,  adolatli-adolatsiz),  ikkinchidan,  uning 
me’yorlari  birinchi  navbatda  nomus,  burch,  vijdon,  adolat  va  shu  kabi 
tushunchalarni  mujassamlashtirgan  ichki    ruhiy  kechinmalar  orqali  faoliyat 
yurgizadi. 
3. Urf-odatlar. Ushbu me’yoriy tizim xulq-atvorning erkin moslashuvchi, 
shu sababli odatga aylangan tarixiy shakllangan namunalari, asosan  kishilarning  
birga yashash  qonuniyatlarini ifodalaydi.  Axloqiy me’yorlardan farq qilib, urf-
odatlar aniq va bir xil,ba’zan to’la shakllangan ko’rinishga ega bo’ladilar. 
4.  Diniy  me’yorlar.  Ushbu  tizim  juda  qadimiy  bo’lib,  diniy  ta’limot 
tavsifiga  ko’ra  diniy  me’yorlar ham turlicha bo’ladi. Shuningdek, mazmuniga 
ko’ra  diniy  me’yorlar  turli,  xuquqiy,    axloqiy,  urf-odat,  estetik  va  tashkiliy 
me’yorlarni  o’z  ichiga  oladi  va  shu  sababli    ko’pincha  yuqoridagi  me’yoriy  
tizimlarning  har  birining  boshqaruv  xxususiyatlarini    qamrab  olishi  mumkin.  
Diniy  me’yorlar  ichki  ta’qiqlar  bilan    birga  tashqi    ta’qiqlar    orqali  ham  ta’sir 
qiladi.  Tarixiy    tajribada,  hamda  hozirgi  jarayonlar,  ayniqsa  islom  davlatlarida 
aksariyat  diniy  me’yorlar  dindorlar  uchun  kuchli  ta’sir  vositalari  hisoblanib, 
ularni  turli    jinoyatlar  ,  fohishabozlik  va  ichkilikbozlik    kabi  illatlardan  saqlab 
turuvchi vosita ekanligini ko’rsatmoqda.  
Deviant  xulq-atvorni  fanda  turlarga    ajratib  o’rganish  muhim  ahamiyat 
kasb  etadi.  Fanda  ushbu    jarayonlarni  turlicha  tasniflash  mavjud  bo’lib, 
shulardan  biri    ularning  ham  ob’ektiv  ham  sub’ektiv  tomonlari  bilan  bo`liq 
bo’lgan  tasniflashdir.  Bunga  ko’ra  deviant    xulq-atvor  turlari  2  guruhga 
bo’linadi; 
a)  tashqi  muhitga  yo’naltirilgan  xulq-atvor  (ekstravertiv  (masalan, 
jinoyatchilik)); 
b)  shaxsning  o’ziga    yo’naltirilgan  xulq-atvor  (intravertiv  (  masalan, 
ichkilikbozlik)).