A. D. Kayumov gruntshunoslik

 
 
 
1.5. Gruntlarning gazli komponentlari 
 
Gruntlardagi  gazlar  genezisi  sharoiti  va  xususiyatiga  qarab  tabiiy  va  antro-
pogen  (texnogen)  yo„l  bilan  hosil  bo„lishi  mumkin.  Tabiiy  va  texnogen  gazlar 
tarkibi bir-biridan farq qiladi. 
Tabiiy gazlar genetik turi bo„yicha – geologiya, atmosfera va biologiya yo„li 
bilan  hosil  bo„lgan  turlarga  bo„linadi.  Birinchi  guruh  gazlari  xususiy  geologik 
jarayonlar  (ekzogen  va  endogen);  ikkinchisi  asosan  atmosfera  bilan  gaz 
almashinuvi; uchinchisi – gruntdagi organizmlarning hayot faoliyati hisobiga hosil 
bo„ladi. Undan tashqari tabiiy gazlar singenetik (jins shakllanishi bilan bir vaqtda 
hosil  bo„lgan)  va  epigenetik  (gruntga  qo„shni  qatlam  yoki  atmosferadan  gaz 
almashinuvi  natijasida  kirgan)  bo„lishi  mumkin.  Aeratsiya  hududidagi  gazlar 
ko„pincha  epigenetik  bo„lishi  mumkin,  chunki  unda  atmosferadan  kirgan  har  xil 
qo„shimchalar uchraydi. 
Geologik  yo„l  bilan  (endogen  va  ekzogen)  hosil  bo„lgan  gazlar  magmatik 
(vulqonli), metamorfik va cho„kindi jarayonlar natijasida shakllangan. Ular to„rt xil 
genetik  turga  bo„linadi:  vulqon  gazlari  (asosan  suv  bug„lari  90-95%,  qolganlari 

---

54
 
 
CO
2
,  H
2
,  SO
2
,  H
2
S,  HCl,  HF,  kam  miqdorda  CO,  N
2
,  NH
3
,  Ar,  He,  shuningdek 
organik  birikmalar);  katogenetik  gazalar  (tog„  jinslarining  katogenez  hududida 
organik  moddalarning  o„zgarishi  bilan  hosil  bo„luvchi  og„ir  uglevodorod  gazlari, 
CN
4
,  N,  H
2
S,  H);  metamorfik  gazlar  (tog„  jinslarining  metamorfizm  sharoitida 
hosil  bo„lganlar,  asosiylar  CO
2
,  N
2
,  H
2
S,  H);  radiogen  gazlari  (tabiiy  radiaktiv 
elementlar uran, toriy, kaliyni parchalanishidan hosil bo„lgan gazlar geliy, ksenon, 
argon, radon va boshqalar).  
Atmosfera  yo„li  bilan  hosil  bo„lgan  gazlar.  Ularga  asosan  CO
2
,  N
2
,  O
2
, 
muhim qo„shimchalar – Ar, CN
4
, N
2
 kiradi. 
Biologiya  yo„li  bilan  hosil  bo„lganlar.  Ulaga  metan  CN
4
),  etan,  propan, 
butan, izobutan va pentanlar kiradilar. Ulardan tashqari biokimyo yo„li bilan hosil 
bo„lgan karbonat angidrid gazi (CO
2
), vodorod sulfidi (H
2
S) va vodorod (H) kiradi. 
Texnogen yo„l bilan hosil bo„lgan gazlar. Gruntlarda bunday gazlarning hosil  
bo„lishi  insonning  faoliyati  bilan  bog„liqdir.  Gazlar  eng  ko„p  miqdorda  shahar 
sharoitida,  sanoat  ishlab  chiqaruvchi  hududlarda,  kimyo  va  neftkimyo  sanoatida, 
kommunal va qishloq xo„jaligada yuzaga keladi. Eng xavfli gazlarga ekotoksikant 
hisoblanuvchi dioksinlar kiradi. Yerga ko„milgan chiqindilar tarkibida oltingugurt 
(metilmerkaptan, dimetilsulfid, dimetildisulfid, oltingugurt uglerodi va boshqalar), 
uglevodorodlar  (terpen,  spirtlar  va  karbonil  birikmalari,  metan)  bo„lgan  gazlarni 
ajratib chiqaradi.  
Kimyoviy  tarkibi  bo„yicha  gazlar:  1)  uglevodorodli,  2)  azotli  va  3)  ugle-
kislotlilarga bo„linadi.