Кодирова Назокат асосий восита хисоб

2.3.1-jadval 

Payariq tumani fermer xo’jaliklarida asosiy vositalar qiymatining o’zgarishi* 

T/r 

Ko’rsatkichlar 

2011 yil 

2013 yil 

2013 yilda 2011 

yilga nisbatan 

o’zgarishi 

Q

iy

m

a

ti

, 

m

ln

.s

o

’m

 

S

a

lm

o

g

’i

, 

%

 

Q

iy

m

a

ti

, 

m

ln

.s

o

’m

 

S

a

lm

o

g

’i

, 

%

 

M

iq

d

o

ri

y

, 

+

/-

 

N

is

b

iy

, 

%

 

1. 

Bino 

3571,5 

36,38 

3601,9 

323 

30,4 

100,8 

2. 

Inshoat 

624,8 

6,36 

723,2 

6,43 

98,4 

115,7 

3. 

Uzatish moslamalari 

169,8 

1,73 

189,4 

1,68 

19,6 

111,6 

4. 

Mashina va uskunalar  2624,6 

26,74 

3722,1 

33,1 

1097,5  141,8 

5.  Mebel va ofis 

jihozlari 

26,7 

0,27 

32,2 

0,29 

5,5 

120,3 

6. 

Kompyuter va 

hisoblash texnikasi 

5,4 

06 

9,7 

09 

4,3 

179,8 

7. 

Transport vositalari 

913,3 

9,3 

1307,2 

11,63 

393,9 

143,1 

8. 

Mahsuldor hayvonlar 

18,2 

0,19 

21,5 

0,19 

3,3 

118,4 

9.  Ko’p yillik 

o’simliklar 

1604,8 

16,35 

1604,8 

14,27 

0 

100 

10.  Boshqa asosiy 

vositalar 

257,5 

2,62 

32,2 

0,29 

-225,3 

12,5 

 

Jami: 

9816,5 

100 

11244,2 

100 

1427,7  114,5 

*Manba: Payariq tumani fermer xo’jaliklari 2011, 2013 yillar hisobot ma’lumotlari 

 

2.3.1-jadval  ma’lumotlaridan  ko’rinib  turibdiki,  Payariq  tumani  fermer 

xo’jaliklari  2013  yilda  11244,2  mln.  so’mlik  asosiy  fondlarga  ega  bo’lib,  2011 

yilga  nisbatan  1427,7  mln.  so’mga  yoki  14,5%ga  oshgan.  Fermer  xo’jaliklaridagi 

bu  o’sishga  mashina  va  uskunalardagi  41,8%  yoki  1097,5  mln.  so’m  hamda 

transport vositalaridagi 43,1% yoki 393,9 mln. so’mlik o’sish ta’sir etgan. Bundan 

ko’rinib  turibdiki, tuman  fermer  xo’jaliklarida asosiy  fondlar qiymati  yildan-yilga 

oshib bormoqda.  

Demak,  ushbu  raqamlardan  ham  ko’rinib  turibdiki,  tuman  fermer 

xo’jaliklarida asosiy vositalar qiymati yildan-yilga oshib bormoqda.  

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

31 

 

III-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA 

ASOSIY VOSITALAR HISOBINI TAKOMILLASHTIRISH 

3.1. Asosiy vositalarning iqtisodiy mohiyati, turkumlanishi, baholash va 

hisobning vazifalari 

Fermer  xo’jaliklari  ishlab chiqarish-xo’jalik  faoliyatida  mehnat,  material  va 

moliya  resurslari  bilan  birga  asosiy  vositalardan  ham  foydalanadilar.  Asosiy 

vositalar  –  uzoq  davom  etadigan  vaqt  mobaynida  (bir  yildan  ko’prok  vaqt 

davomida) moddiy ishlab chiqarish sohasida ham, noishlab chiqarish sohasida ham 

amal  qilinadigan,  shuningdek  ijaraga  berish  uchun  foydalanadigan  moddiy 

aktivlardir  (5-son  BHMA  ning  7-bandi).  Asosiy  vositalarga  binolar,  inshootlar, 

transport vositalari, uzatuvchi moslamalar, ishlab chiqarish va xo’jalik inventarlari 

va  h.k.  kiradi.  Fermer  xo’jaliklarida  mahsuldor  va  ishchi  hayvonlar,  ko’p  yillik 

daraxtlar  va  h.k.  ham asosiy  vositalar  tarkibiga kiradi.  Asosiy  vositalarga  yerlarni 

melirativ  holatini  yaxshilash  uchun  qilingan  kapital  sarflar  ham  kiradi.  Asosiy 

vositalar aylanma mablag’lardan quyidagi belgilari bilan farq qiladi: 

1) Ishlab chiqarish jarayonida bir necha marta ishtirok etishi. 

2) Xizmat muddati davomida natura ko’rinishini saqlab qolishi. 

3)  O’z  qiymatini  xarajatga  bosqichma-bosqich  (amortizasiya  shaklida) 

qo’shishi. 

Xizmat  muddati  bir  yildan  kam  bo’lgan  aktivlar  (mehnat  vositalari)  tez 

eskiruvchi buyumlar hisoblanadi. 

Asosiy  vositalar  moliyaviy  hisobotning  3-shakli  «Asosiy  vositalar  harakati 

to’g’risida hisobot»ga asosan quyidagicha turkumlanadi: 

1. Bino. 

2. Inshoot. 

3. Uzatish moslamalari. 

4. Mashina va jihozlar 

shu jumladan:  

−

  kuch mashina va jihozlari. 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

32 

 

−

  Ishchi mashina va jihozlar. 

−

  o’lchov  va  tartibga  soluvchi  asboblar,  moslamalar  va  laboratoriya 

jihozlari. 

−

  hisoblash texnikasi. 

−

  boshqa vositalari. 

5. Transport vositalari. 

6. Asbob-uskunalar. 

7. Ishlab chiqarish inventari. 

8. Xo’jalik inventari. 

9. Xodim va mahsuldor hayvonlar. 

10. Ko’p yillik daraxtlar. 

11. Yer holatini yaxshilashdagi kapital xarajatlar (inshootsiz). 

12. Boshqa asosiy vositalar. 

Asosiy  vositalar  ishlab  chiqarish-xo’jalik  faoliyatida  tayinlanishiga  ko’ra 

turkumlanadi: 

−

  ishlab chiqarish asosiy vositalari. 

−

  zahiradagi asosiy vositalari. 

−

  konservasiya qilingan asosiy vositalar. 

−

  ijaraga olingan asosiy vositalar. 

Asosiy vositalar kimga tegishli ekanligiga ko’ra turkumlanadi: 

−

  o’z asosiy vositalari. 

−

  ijaraga olingan asosiy vositalar. 

Asosiy  vositalar  hisobini to’g’riligining sharti-ularni  yagona prinsip asosida 

baholanishidir. Asosiy vositalarning 4 xil bahosi mavjud: 

Asosiy  vositalar  dastlabki  qiymati  –  ularni  barpo  etish  (qurish,  o’stirish. 

yetishtirish,  yasash)  yoki  sotib  olish  bo’yicha  amalda  qilingan  xarajatlar 

qiymatidir. 

Asosiy  vositalar  dastlabki  qiymati,  ularni  kelish  manbalariga  qarab 

quyidagicha bo’ladi: 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

33 

 

−

  ta’sischilardan,  ularning  ustav  fondiga  ulushi  sifatida  olinganda  – 

tomonlarning kelishuviga ko’ra baholanadi. 

−

  fermer  xo’jaliklarining  o’zida  tayyorlangan,  boshqa  fermer  xo’jaliklaridan 

yoki  shaxsdan  sotib  olingan  asosiy  vositalar  –  haqiqiy  xarajatlar  miqdorida  (olib 

kelish, montaj va o’rnatish xarajatlari qo’shilib) baholanadi. 

−

  tekinga  olingan  asosiy  vositalar  ekspertlar  aniqlagan  yoki  qabul  qilish  – 

topshirish hujjatlarida ko’rsatilgan bahoda baholanadi.  

Asosiy 

vositalar 

vaqti-vaqti 

bilan 

O’zbekiston 

Respublikasi 

Makroiqtisodiyot  vazirligi,  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  va 

O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi tomonidan 2002 yil 29 oktyabrda 

tasdiqlangan hamda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2002 yil 

4  dekabrda  ro’yxatdan  o’tkazilgan  «1  yanvar  holati  bo’yicha  asosiy  fondlarni  har 

yili qayta baholashni o’tkazish tartibi to’g’risida Nizom»ga ko’ra  qayta baholanib 

turiladi.  Bunday  qayta  baholash  har  yili  bir  marta  1  yanvar  holatiga  o’tkazildi. 

Qayta  baholash  natijasida  aniqlangan  asosiy  vositalar  qiymati  –  qayta  tiklangan 

qiymat deyiladi. 

1.  Boshlang’ich  qiymat-  asosiy  vositani  ishchi  holatga  keltirish  uchun 

qilingan  jami  xarajatlardir  yoki  ularni  barpo  etish  (qurish,  o’stirish.  yetishtirish, 

yasash) yoki sotib olish bo’yicha amalda qilingan xarajatlar qiymatidir. 

2.  Joriy  qiymat  –  asosiy  vositalarning  muayyan  bir  vaqtda  amaldagi  bozor 

baholari bo’yicha qiymati yoki aktivlarni xabardor manfaatdor tomondan o’rtasida 

almashtirilishi mumkin bo’lgan summasidir. 

3.  Qoldiq  qiymati  –  asosiy  vositalarning  dastlabki  (qayta  tiklangan)  yoki 

joriy qiymatidan to’plangan amortizasiya chiqarib tanlangan summasidir. 

4.  Tugatish  qiymati  –  asosiy  vositalarni  hisobdan  chiqarish  vaqtida  ko’zda 

tutilgan qiymati, bundan asosiy vositani tugatish xarajatlari ayriladi. 

5.  Amortizasiyalanadigan  qiymat  –  dastlabki  qiymatdan  tugatish  qiymatini 

chegirilganidir. 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

34 

 

Asosiy vositalar hisobining vazifalari: 

- asosiy vositalarni saqlanishini va maqsadga  muofiq foydalanishini nazorat 

qilish; 

-  asosiy  vositalar  kelishi,  harakati  va  chiqishini  hujjatlarda  va  hisob 

registrlari to’g’ri va o’z vaqtida aks ettirish; 

-  asosiy  vositalarni  ta’mirlash,  kengaytirish  xarajatlarini  maqsadga 

muvofiqligini ta’minlash;  

- asosiy vositalar amortizasiyasi (eskirishi)ni to’g’ri hisoblashni va xarajatga 

qo’shishni ta’minlash; 

-  asosiy  vositalar  o’z  vaqtida  va  maqsadga  muofiq  ta’mirlanishini  nazorat 

qilish; 

-  asosiy  vositalarni  hisobdan  chiqarish  va  tugatish  natijalarini  aniq 

hisoblashni ta’minlash. 

Asosiy  vositalardan  samarali  foydalanish  va  ularni  hisobga  olishni  to’g’ri 

yo’lga qo’yish uchun ularga inventar nomerlar beriladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

35