Кодирова Назокат асосий восита хисоб

 

 

 

 

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

22 

 

2.2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi 

Ishlab  chiqarish  jarayonining  zaruriy  qismi  mehnatdir.  Mehnat  insonga  xos 

xususiyat.  Insonning  jismoniy  va  aqliy  faoliyati  mehnat  hisoblanadi.  Ishni 

traktorlar,  mashinalar,  ishchi  hayvonlar bajarishi  mumkin. Mehnat esa  faqat ongli 

faoliyat  natijasidir.  Ishlab  chiqarishning  samaradorligi  ko’p  jihatdan  mehnatning 

holatiga  bog’liq.  Agarda  mehnat  ongli  ravishda  qilinayotgan  bo’lsa,  uning 

unumdorligi  yuqori  bo’ladi.  Har  bir  mamlakat  aholisining  mehnat  qilish 

qobiliyatiga  ega  qismi  uning  mehnat  resurslarini  tashkil  etadi.  O’zbekiston 

aholisining 60 foizidan ko’prog’i mehnat qilish qobiliyatiga ega.  

Qishloq  xo’jaligi  korxonalari  mehnat  resurslari  asosiy  va  yordamchi 

guruhlarga  bo’linadi.  Asosiy  mehnat  resurslariga  16  yoshdan  55  yoshgacha 

bo’lgan  ayollar,  16  yoshdan  60  yoshgacha  bo’lgan  erkaklar,  yordamchi  mehnat 

resurslarga  14-16  yoshdagi  o’smirlar  va  nafaqa  yoshidagi  ayol  va  erkaklar  kiradi. 

Ulardan  asosan  qishloq  xo’jaligi  yilining  ayrim  davrlarida  foydalaniladi.  Qishloq 

xo’jaligi  mehnat  resurslaridan  foydalanish  shu  tarmoqning  o’ziga  xos 

xususiyatidan  kelib  chiqadi.  Eng  avvalo  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishi 

mavsumiy  xarakterga  ega.  Natijada  ishlab  chiqarish  xususiyatidan  kelib  chiqib, 

yilning  ayrim  davrlarida  mehnat  resurslarining  bo’sh  qolish  holati  yuz  beradi. 

Qishloq xo’jaligida ish davri bilan ishlab chiqarish davrining mos tushmasligi ham 

mehnat resurslarining vaqtinchalik bekor qolishiga sabab bo’ladi.  

Qishloq  xo’jaligida  yer  asosiy  vosita  bo’lganligi  uchun  ishlab  chiqarishni 

joylashtirish, ixtisoslashishni tanlashga ta’sir qiladi. Bu esa, o’sha ishlab chiqarish 

turi  talab  qiladigan  mehnat  resurslarini  talab  etadi.  Qishloq  xo’jaligida  ishlab 

chiqarish  yirik  maydonlarda tashkil etiladi. Shunga  yarasha  mehnatni tashkil etish 

ham  ma’lum  talablarga  javob  beradigan  qilib  tanlanadi.  Qishloq  xo’jaligi  mehnat 

resurslari  nisbatan past  malakaga ega. Ularning bir  yerdan  ikkinchi  yerga ko’chib 

o’tish darajalari ham juda past. Bu muammo ham ular bor joyda ishlab chiqarishni, 

turli xizmat turlarini imkoni boricha maksimal darajada tashkil etishni talab qiladi. 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

23 

 

Mehnat  resurslari deganda aholining  mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan 

qismi tushiniladi. Qishloq xo’jaligida ular asosiy va yordamchi mehnat resurslariga 

bo’linadi.  Asosiy  mehnat  resurslariga  mehnat  qilish  qobiliyatiga  ega  16  yoshdan 

55  yoshgacha  bo’lgan  ayollar,  16  yoshdan  60  yoshgacha  bo’lgan,  erkaklar, 

yordamchi  mehnat  resurslariga  14  yoshdan  16  yoshgacha  bo’lgan  o’smirlar  va 

nafaqa yoshidagi ayol va erkaklar kiradi.  

Mehnat  resurslardan  foydalanishning  darajasi  va  iqtisodiy  samaradorligini 

aniqlash katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Mehnat resurslaridan foydalanish 

darajasi  va  samaradorligini  to’liq  ko’rsata  oladigan  integral  ko’rsatkich  yo’q. 

Mehnat  resurslaridan  foydalanish darajasi  va samaradorligini  ko’rsatkichlar tizimi 

orqali  aniqlash  maqsadga  muvofiq.  Ko’rsatkichlar  tizimi  birgalikda  mehnat 

resurslaridan  foydalanishning  darajasi  va  iqtisodiy  samaradorligi  to’g’risida 

mukammalroq ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin.  

Qishloq  xo’jaligida  resurslaridan  foydalanishning  darajasi  quyidagi 

ko’rsatkichlar bilan aniqlanadi:  

1)  Har  bir  ishchi  xodimning  bir  yilda  ishlagan  kunlari.  Odatda,  qishloq 

xo’jaligida erkaklar bir yilda 280 kun, ayollar 240 kun ishlasa normal hisoblanadi. 

2) Yil davomida ishlashi lozim bo’lgan kundan foydalanish koeffitsienti. Bu 

haqiqatda  ishlagan  kunlarni  me’yor  bo’yicha  ishlashi  lozim  bo’lgan  yillik  ish 

kunlari miqdoriga bo’lish orqali aniqlanadi. Xo’jalikning mehnat resurslari holatini 

o’rganish  uchun  mehnat  resurslari  balansi  tuziladi.  Balans  ma’lumotlari 

xo’jalikning iqtisodiy rivojlantirilishida ishlatiladi.  

3)  Mehnat  resurslaridan  foydalanishning  iqtisodiy  samaradorligi  yil 

davomida  bir  ishchi  xodim  hisobiga  ishlab  chiqarilgan  yalpi  mahsulot  miqdori 

bilan  aniqlanadi.  Bu  ko’rsatkichni  sarflangan  kishi  soatlariga  nisbatan  aniqlash 

mehnatning samaradorligini to’g’riroq aniqlash imkonini beradi. 

4) Mehnat resurslarning qo’nimsizlik koeffitsienti