Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Moddiy va protsessual huquq. Huquq tizimidagi tarmoqlar moddiy va 

protsessual huquq turlariga ham bo‘linadi. Konstitutsiyaviy huquq, ma’muriy 

huquq, moliyaviy huquq, yer huquqi, fuqarolik huquqi, jinoyat huquqi va mehnat 

huquqi o‘z mazmuniga ko‘ra moddiy huquq hisoblanadi va ular insonlararo, 

ularning xilma-xil tuzilmalariaro real tarkib topadigan munosabatlarni tartibga 

soladi. Bu munosabatlar mulk shakllari, mulkka egalik qilish, undan foydala-

nish, uni tasarruf etish, mulkni olish va sotish, davlat boshqaruvi sohasidagi 

munosabatlar, fuqarolarning mehnat faoliyati, huquq va erkinliklarini amalga 

oshirish bilan bog‘liq holda vujudga keladi.

Protsessual huquq tarmoqlariga esa, jinoyat-protsessual, fuqarolik protses-

sual va xo‘jalik protsessual huquq tarmoqlari kiradi. Ular turli nizolar, kelish-

movchiliklarni hal etish, jinoyat va boshqa huquqbuzarliklarni tergov qilish 

va sudda ko‘rishning tashkiliy masalalarini tartibga soladi. Masalan, jinoyat 

huquqi normalari qanday qilmish jinoyat ekanligi va shu xatti-harakat yoki ha-

rakatsizlik uchun beriladigan jazoning umumiy asoslarini belgilab bersa, jinoyat-

protsessual huquqi uni tergov qilish, sudda ko‘rish kabi qator masalalarni o‘z 

normalarida mustahkamlaydi. Moddiy huquq bilan protsessual huquq o‘rtasida 

uzviy bog‘liqlik borligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Ular bir-birini taqozo etadi va 

uzviylikda bir butun yaxlitlik kasb etadi.

Shunday qilib, 

huquq tizimi – huquqning obyektiv ravishda shakllangan 

ichki tuzilishi bo‘lib, u harakatdagi, o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan barcha 

yuridik normalar, institutlar va huquq tarmoqlarini o‘z ichiga oladi, ichki uz-

viylik va ayni paytda, tartibga soladigan munosabatlarning xususiyatlaridan 

kelib chiqadigan farqlar bilan tavsiflanadi. 

Huquq tizimi tarkibidagi eng yirik tuzilma – 

huquq tarmog‘idir. 

Huquqni tarmoqlarga ajratish ikki mezon, ya’ni 

huquqiy tartibga solish-

ning predmeti va huquqiy tartibga solishning usuli (metodi) orqali amal-

ga oshiriladi.

---