Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

125

VI bob.

 Davlat mеxanizmi  

(apparati)

Davlat mexanizmi(apparati)ning tash-

kil etilishi va faoliyat yuritishi muayyan rah-

bariy g‘oyalar, qoidalar, ya’ni prinsiplar asosi-

da amalga oshiriladi. Davlat mexanizmining 

prinsiplari ularning to‘g‘ri faoliyat yuritishida 

yo‘llanma beruvchi vazifani o‘taydi. Shuningdek, mazkur prinsiplar davlat ap-

paratining harakat doirasi va mezonini belgilab beradi.

Davlat mexanizmi faoliyati va uni tashkil etishning asosiy prinsiplari:

Hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishi prinsipi. Qonun chiqaruvchi, 

ijro etuvchi va sud hokimiyati – davlat hokimiyatining uch asosiy tarmog‘idir.

Davlat mexanizmini qurish muayyan obyektiv tamoyillar asosida amalga 

oshadi, bu esa jamiyatni davlat tomonidan idora etishning samaradorligini 

ta’minlash kafolati hisoblanadi. Qonun chiqarish va ijro etish vakolatlari ayni 

bir shaxs qo‘lida yoki ayni bir idora ixtiyorida jamlangan bo‘lsa, erkinlik mavjud 

bo‘lmaydi, zero, monarx yoki senat noto‘g‘ri qonunlar qabul qilishi va ulardan 

johillarcha foydalanishi mumkin.

Hokimiyatlar taqsimlanishining yuridik ma’nosi buyuk fransuz 

ma’rifatparvari Sh.L. Monteskyening «Qonunlar ruhi haqida» asarida shunday 

izohlangan: adolatli qurilgan davlatda hokimiyat yagona emas, balki aksincha, 

bir-biriga tobe bo‘lmagan uchta hokimiyat: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va 

sud hokimiyati mavjud bo‘lishi shart. Ularning har qanday ko‘rinishda biron-bir 

organ yoki shaxs qo‘lida mujassamlanishi umumiy manfaatlarga putur yetka-

zadi, suiiste’molliklarga olib keladi va shaxsning siyosiy erkinligi bilan aslo 

kelishmaydi. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning bir qo‘lda 

birlashtirilishi qonunning ustun bo‘lishiga zarar yetkazadi, bordi-yu, sudyalar 

faqat sudlov bilan mashg‘ul bo‘lmay, qonun yaratish ishi bilan shug‘ullansalar, 

u holda insonlar hayoti nohaqlik qurboniga aylanishi mumkin

1

.

Hokimiyatlar taqsimlanishi uch jihat yoki uch darajada: 

funksional, in-

stitutsiyaviy va shaxsiy darajada namoyon bo‘ladi. 

Hokimiyatning funksional bo‘linishi. Erkinlikni ta’minlash uchun 

majburlash (kuch ishlatish) to‘g‘risidagi qarorni qabul qilish funksiyasini davlat 

majburlovini amalga oshirish funksiyasidan farqlay bilish kerak. Qonun chiqa-

ruvchi hokimiyat kuch ishlatish qoidalarini o‘rnatadi, sud hokimiyati kuch ish-

latishning aniq choralariga yo‘l qo‘yadi yoki ular yuzasidan farmoyish beradi. 

Shuning uchun ham ushbu hokimiyat tarmoqlarining har biri davlat majbur-

lovini alohida amalga oshirmasligi kerak. Ijro etuvchi hokimiyat aynan shun-

day kuchga ega, lekin u ham o‘z navbatida kuch ishlatish bo‘yicha normativ 

1 

Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. – М., 1955. – 290-bet.