Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

124

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgan davlat organlari ichki 

tuzilishining mavjudligi. Davlat mexanizmining bir me’yorda ishlashini 

ta’minlash maqsadida davlat organlari, davlat muassasalari va davlat tashkilot-

lari birgalikda faoliyat yuritadi va o‘z navbatida, ular ichki tarkibiy tuzilishiga 

ko‘ra bir-biridan farq qiladi.

Davlat organlari – davlat funksiyalarini amalga oshirishda hokimi-

yat vakolatiga ega bo‘lgan davlat mexanizmining asosiy bo‘g‘ini. Masalan, 

prokuratura, sud, ichki ishlar organlari va boshqalar hokimiyat vakolatiga ega 

bo‘lgan davlat organlaridir.

Davlat tashkilotlari – bevosita ishlab chiqarish hamda ta’minot bilan 

shug‘ullanuvchi davlat idorasi hisoblanib, davlat uchun strategik ahamiyatga 

ega bo‘lgan funksiyalarni bajaradi. Mazkur tashkilotlarning asosiy qismini 

davlat o‘z monopoliyasida qoldiradi. Metro, tramvay, trolleybus, elektr energi-

yasi tarmog‘ini boshqarish, aloqa tizimi shular jumlasidandir.

Davlat muassasalari – davlat organlari kabi hokimiyat vakolatiga 

ega bo‘lmagan, davlatning oldida turgan umumijtimoiy vazifalarni ba-

jaruvchi idoralardir, masalan, kasalxonalar, maorif, teatr va boshqalar. 

Ushbu muassasalar hokimiyat vakolatiga ega bo‘lmasa-da, lekin jamiyat 

oldida turgan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim vazifalarni baja-

radilar.

Yuridik adabiyotlarda 

«davlat apparati» va «davlat mexanizmi» degan 

tushunchalar ko‘p uchraydi. Bu tushunchalar asosan bir xil ma’no va maz-

munga ega. Lekin «davlat mexanizmi» kengroq tushuncha bo‘lib, unga davlat 

organlaridan tashqari, davlat apparati ishini tashkil qiluvchi va unga yordam 

beruvchi bo‘limlar, muassasalar ham kiradi. Ularga tayanib, davlat apparati o‘z 

faoliyati – davlat funksiyalarini amalga oshiradi. Masalan, O‘zbekiston Respub-

likasi Ichki ishlar vazirligini davlat organi deb olsak, Ichki ishlar vazirligining 

oliy o‘quv yurtlari, tibbiyot, moliya-iqtisod boshqarmalari va shunga o‘xshash 

vazirlik faoliyatini tashkil qilishga yordam beradigan tashkilotlar uning muas-

sasalari hisoblanadi.

Davlat hokimiyatini amalga oshirish jarayoni nuqtayi nazaridan «davlat 

mexanizmi» atamasini qo‘llash maqbulroqdir. Zero, «mexanizm» iborasi boy 

mazmunga ega bo‘lib, bunda hodisaning funksional jihati, harakatlanish ho-

lati aks etadi. Shunga ko‘ra, agar «davlat apparati» iborasi orqali davlatning 

strukturasi, tarkibiy tuzilishi izohlansa, «davlat mexanizmi» iborasi ko‘magida 

davlat idoralari tizimining funksional jihati (xususiyatlari) tavsiflanadi. Yanada 

aniqroq aytadigan bo‘lsak, «davlat mexanizmi» atamasi davlat hokimiyatini 

amalga oshirish mexanizmini yoki davlatning harakatlanish mexanizmini 

anglatadi. 

---