Menejment nazariyasi

4.2.  Umutniy  falsafiy  va  iqtisodiy  qonunlar
U m um iy  falsafiy  va  iqsodiy  qonunlardan  to'g'ri  foydalanilgan 
holdagina  iqtisodiyotni  muvaffaqiyatli  boshqarish  m um kin.  U m um iy 
falsafiy  qonunlar  ta ’siri  iqtisodiy  amaliyotda  iqtisodiy  rivojlanish 
qonuniyatlari  va  yo'nalishlarini  aniqlash  shaklida  namoyon  bo'ladi. 
Ishlab  chiqarishni  boshqarishdagi  turli-tuman  ijtim oiy  munosabat- 
lar  fani  umumiy-falsafiy  hamda  umumiy-iqtisodiy  nazariya  qonun- 
lariga  bo'ysunadi.
Umumiy-falsafiy  qonunlar  bu,  avvalo,  quyidagi  materialistik 
dialektika  qonunlaridir:

---

1.  M iqdor  o'zgarishlarining  sifat  o'zgarishlariga  o'tish  qonuni 
narsa  va  hodisalar  m iqdor  va  sifat  jihatlarini  o'zaro  bog'liqligi  va 
ta ’sirini  tavsiflaydi.
2.  Qarama-qarshiliklar  birligi  va  kurashi  qonuni  harakatlantiruvchi 
kuch,  o‘z-o‘zidan  harakat  qilib  amalga  oshuvchi  rivojlanish  man- 
baini  ko'rsatadi.
3.  Inkorni  inkor  etish  qonuni  cheksiz  rivojlanish  va  takomil- 
lashish  y o 'n a lis h in i  belgilaydi.  E skirg an   narsani  inkor  etm ay, 
rivojlanishga  erishib  bo'lmaydi,  chunki  inkor  natijasida  yangi  nar­
sa  uchun  jo y   yaratiladi.  S h u n in g   uchun  inkor  yangi  bilan  eski 
bog'langan  vaqtdir.
4.  Bozor  m unosabatlari  sharoitida  m enejm ent  eski  buyruqbozlik 
shakl  va  uslublarini  inkor  etib,  ular  ilm iy  asoslangan  yangilari  bilan 
alm ashtiriladi.
5.  Ijtim o iy   b o rliqn ing   ijtim o iy   ongdan  birlam chi  ekanligini 
belgilovchi  qonun  mehnat  jamoasi,  alohida  mehnatkash  hayotining 
birlamchi  ekanligini  ko'rsatdi.  M enejm entni  um um lashtirish,  zarur 
bo'lgan  ijtimoiy,  jam oa,  shaxsiy  manfaatlarni  aniqlashni  bu  qonun 
am al  qilishini  hisobga  olmay  am alga  oshirib  bo'lmaydi.
6.  Ishlab  chiqarish  k u c h la rin in g   ijtim oiy-iqtisodiy  munosa- 
batlarga  nisbatan  belgilovchi  ekanligini  ifodalovchi  qonun  m enej­
m ent  uchun  katta  aham iyatga  ega.  Aynan  m enejm ent  vositasida 
ishlab  chiqarishning  ikki  tom oni  -   ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  va 
ijtimoiy-iqtisodiy  m unosabatlar  aloqasi  yuz  beradi.
Falsafaning yuqorida  sanab  o'tilgan  va  boshqa  qonunlari  m enej­
m ent  uslubiyoti  asosini  tashkil  etadi.  Ular  menejm entda  markaziy 
kategoriyalar  bo'lib,  un ing   konsepsiyasi  birligini  m ustahkam lash, 
barcha  kategoriyalar  o'rtasidagi  bog'liqlikni  aniqlashga  imkon  yaratadi.
Iqtisodiyotni  boshqarish  tizim ida  iqtisodiy  qonunlar  yetakchi- 
lik  qiladi.  Insonlar  m ehnatini  erkin  birlashtiruvchi  va  tartibga  soluv- 
chi  m enejm ent  tizim i  maqsadlarni  aniq  belgilash,  ularni  amalga 
oshirish  yo'llarini  izlash,  erishilgan  natijalarga  baho  berishda  iqti­
sodiy  sam aradorlikda  aks  etuvchi  iqtisodiy  qonunlar  talablarini 
aniq  hisobga  olish  lozim.
/. 
Jamiyat ehtiyojlarini mumkin qadar kam resurslar sarflab, 
iloji  boricha  to'liq  qondirish  qonuni.
  Jam iyatdagi  barcha  iqtisodiy

---

va  ijimoiy  jarayonlar,  ularni  amalga  oshirish  qonunlari  bu  qonunga 
amal  qiladi,  chunki  u  quyidagilarni  ifodalaydi:
-  ishlab  chiqarishning  obyektiv  yo'nalishi,  uning  xalq  farovon- 
ligini  oshirish,  shaxsiy  har  tomonlama  rivojlantirishga  qaratilganligini;
-  insonlar  xo'jalik  faoliyatining  asosiy  sabablari,  um um xalq 
iqtisodiy  m anfaatlarining  yetakchiligini;
-  ishlab  chiqarish  sam aradorliginining  ijtimoiy-iqtisodiy  mo- 
hiyatini.
Bozor  m unosabatlari  sharoitida  bu  q onunning  m azm uni  har 
tom onlam a  boyib  boradi.
2.  Qiymat qonuni  yoki  narx qonuni.
  Tovarlarning  pulda  ifoda- 
langan  qiymati  narx  deb  ataladi.  Narx  talab  va  taklifga  bog'liq 
ravishda  aniqlanadi.  Narx  bozor  barometridir:  agar  talab  va  narx 
yuqori  bo'lsa,  ishlab  chiqarish  kengayadi.  Talab  va  narx  pasaygan- 
da  ishlab  chiqarish  qisqaradi.  Talab  hajmi  va  tarkibi  taklif  hajm i  va 
tarkibiga  teng  bo'lgan  holdagi  narx  m uvozanat  narxi  deyiladi.
Ishlab  chiqariladigan  har  bir  tovar  turi,  hajmi  ularga  bo'lgan 
ijtimoiy  ehtiyojlarga  teng  bo'lishi,  y a’ni  to'lov  qobiliyatiga  ega  tal- 
abga  teng  bo'lishi  kerak.
3.  Talab qonuni.
  U ning m azm uni shundan  iboratki narx qancha 
yuqori  bo'lsa,  talab  shunchalik  kam  bo'ladi.  Talab  xaridorning to'lov 
qobiliyatini  ifodalaydi.  Bunda  talab  elastikligi  koeffisienti  qanday 
aniqlanishini  ko'rib  chiqamiz:
Talab  hajm i  o'sish i,  %
£ 
—
 ______ _____________
шаь elasi. 
Narxlarning pasayishi, %
4.  Taklif  qonuni.
  U  narx  ortishi  bilan  taklif  ortushuni  ifoda­
laydi.  Taklif  —  bu  tovar  va  xizm atlarning  narxdagi  qiymatidir.  B un­
da  taklif  elastikligi  koeffisienti  quyidagiga  teng:
Taklif hajmi o'sishi, % 
luki.i elasi. 
Narxlarning o'sishi, %
5.  Raqobat  qonuni
ning  m ohiyati  shundan  iboratki,  raqobat 
sharoitida  zarar  keltirmay  eng  yaxshi  natijaga  erishib  bo'lmaydi, 
chunki  barcha  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  darom adining  oshishi 
tartibini  o'rnatib  bo'lmaydi.

---

6. 
Iste’molchi  nuqtai  nazaridan  eng  so'nggi  naflilik  qonuni. 
Naflik  -   tovar  va  xizmatlar  iste’molidan  qoniqishni  bildiradi.  U m um iy 
naflilik  m a’lum   tovar  va  xizmat  birligidan  qoniqishni  bildiradi;  so'nggi 
naflik - shu tovar va xizmatning yana sotib olishdan qoniqishni  bildiradi.
Shunday  qilib,  bozor  munosabatlari  shakllanayotgan  sharoitda 
iqtisodiy  qonunlardan  foydalanish  im koniyatlari  har  tom onlam a 
kengayib  boradi.