X. E. Rustamova, M. D. Maxsumov, U. A. Tuymachev fuqaro muhofazasi va fuqaro muhofazasi tibbiyot xizmati

Yashirinish joylaridan foydalanish qoidalari
60

---

3
'echiladi. Agar yashirinish joyidan chiqish kerak bo‘lsa, 2-3 kishi 
bo‘lib  gazniqoblarni  (protivogazlami)  kiygan  holda  va  tambur 
oldida himoya vositalarini kiygan holda tashqariga chiqiladi.
Asosiy  xonalar  yotish  uchun  karavotlar  (ikki  qavatli),  o‘tirish 
uchun o‘tirgijoylarida, ya’ni dala sharoitida yashovchilarga asosiy xavf soluvchi 
radioaktiv  zarrachalardir.  Mahalliy  aholini,  shahardan  ko‘chib 
kelgan  aholini  va  davolash  muassasalarini  himoyalash  uchun 
radiatsiyaga qarshi pana joylar tayyorlanadi.
Radiatsiyaga  qarshi  pana  joylar.  Bu  inshootlar  kishilami 
radioaktiv moddalardan va yorug‘lik nurlanishidan himoyalanishini 
ta’minlaydi. Bundan tashqari, o‘tuvchi radiatsiyadan (shu jumladan 
neytron  oqimidan),  qisman  yadro  portlashining  zarb  to‘lqinidan, 
zaharlovchi  moddalarning  suyuq  tomchisidan  va  bakterial 
vositalarining  bevosita  kishilar  terisiga  va  kiyim-kechaklariga 
tushishidan saqlaydi.
Radiatsiyaga  qarshi  pana  joylaming  radioaktiv  nurlanishdan 
himoya  qilish  xususiyatlari  uning  himoya  koeffitsienti  bilan 
baholanadi.  Himoya  koeffitsienti  radiatsiyaga  qarshi  pana joyning 
radiatsiya ta’sirini necha marta kamaytirishini, kishilarning nurlanish 
dozasini  qancha  kam  olishini  ko‘rsatadi.  Radiatsiyaga  qarshi  pana 
joylaming himoya koeffitsienti juda yuqori boiadigan qilib quriladi. 
Masalan,  yog‘och  uylardagi  yerto‘lalar radiatsiya nurlanishini  7-12 
marta kamaytiradi. G‘ishtli binolar esa 200-300 marta kamaytiradi.
Radiatsiyaga qarshi pana joylar uchun  mo‘ljallangan yertoMalar 
va  uylaming  ichki  xonalarini  jihozlashda  odatda,  quyidagi  ikki 
tadbir  amalga  oshiriladi.  Yerto‘lalaming  va  xonalaming  himoya 
xususiyatlari oshiriladi va ularga ventilyatsiya o‘matiladi. Xonalarga 
va yerto‘lalarga havoni tabiiy ravishda almashtiruvchi ventilyatsion 
mo‘rilar o‘matiladi.
Alohida qurilgan radiatsiyaga qarshi pana joylar odatda yer osti 
inshooti  bo‘lib  hisoblanadi.  Uni  qurish  uchun  oldin  yer  qaziladi
61

---

va  unga  ustunlar  o'rnatiladi.  Yog‘och  ustunlar  o‘rnatish  uchun 
turli  konstruksiyadagi:  yalpi rom,  rom-blok,  rom-shit,  sinch-devor 
va  boshqa  shakldagi  konstruksiyalardan  foydalaniladi.  Ustunlar 
o‘matib bo‘lingandan so‘ng va sinch-devorlar yig‘ib  bo'lingandan 
so‘ng  devor  va  to‘siqlardagi  barcha teshiklar  va  yoriqlar  berkitib 
chiqiladi.  Usti 90-100 sm qalinlikdagi tuproq bilan suvoq qilinadi. 
Kirish uchun qalin eshik qo‘yiladi va bu yerdan tambur uchun joy 
ajratiladi.
Radiatsiyaga  qarshi  pana joylar  tinchlik  davrida  xalq  xo‘jaligi 
rejasiga  asoslanib  qurilishi  talab  qilinadi,  biroq  zaruriyat  tug‘ilsa 
uy-joy  sanoat  qurilishida  qo‘llaniladigan  materiallardan,  yana 
boshqa mahalliy materiallardan tez quriladigan radiatsiyaga qarshi 
pana joylar quriladi.
Radiatsiyaga qarshi pana joylarda joylashish va dam olish uchun 
bino  balandligiga  qarab  uch,  ikki  va  bir  qavatli  nar  o‘matiladi. 
Tabiiy ventilyatsiya binoning birinchi qavatida hamda 50 kishigacha 
mo‘ljallangan  yerto‘ladagi  radiatsiyaga  qarshi  pana  joylarda 
o‘matiladi. 50 kishidan ortiq kishiga mo'ljallangan foydalaniladigan 
yerto‘la yoki  binoning birinchi qavatidagi radiatsiyaga qarshi pana 
joylarda  mexanik  ventilyatsiya  tinchlik  davrida  sharoitga  qarab 
hamda  tabiiy  ventilyatsiya  bilan  ta’minlash  mumkin  bo‘lmagan 
joylarda o‘rnatiladi.
SogMiqni saqlash muassasalari uchun mo‘ljallangan radiatsiyaga 
qarshi  pana  joylarda  faqat  mexanik  qo‘zg‘atuvchi  ventilyatsiya 
bo‘lishi  talab  qilinadi.  Yerto‘ladagi  radiatsiyaga  qarshi  pana 
joylami havo bilan ta’minlash me’yori xuddi yashirinish joylaridagi 
toza  ventilyatsiyasidek.  Isitish  umumiy  isitish  sistemasidan  yoki 
pechkadan, suv ta’minoti  suv tarmog‘idan rejalanadi. Suv tarmog‘i 
bo‘lmaganda  berkinayotgan  kishi  o‘zi  uchun  toza  suv  saqlovchi
2  liltrli  idishda  suv  olib  yurishiga  ruxsat  etiladi.  Yoritishda  tashqi 
elektr tarmog‘idan, buzilganda esa akkumulyatordan foydalaniladi. 
Radiatsiyaga  qarshi  pana joyda  korxona  (muassasa)  boshqarmasi
62

---

joylashsa  telefon,  boshqa  vaziyatlarda  shahar  yoki  mahalliy 
radiotarmog‘iga ulangan radio o‘rnatiIadi.
Radiatsiyaga  qarshi  pana  joyning  himoya  xususiyati  himoya 
koeffitsienti  va  ortiqcha  bosimga  chidamliligiga  qarab  aniqlanadi. 
Himoya  koeffitsienti  qancha  yuqori  bo‘lsa,  shuncha  bino  ishonchli 
bo‘ladi.  Masalan:  bir  qavatli  yog‘ochli  bino  ostidagi  yerto‘laning 
himoya koeffitsienti 20-30, buni birinchi qavat poliga tuproq to‘kib, 
deraza, eshik tirqishlarini yopib bir necha marotaba oshirish mumkin.
Eng  oddiy  pana  Joylar  (chuqurlar).  Ushbu yashirinish joylari 
kishilami  odatdagi  o‘q  otar  qurollardan,  yondiruvchi  moddalardan 
hamda ommaviy qirg'in qurollari ta’siridan qisqa muddatga himoya 
qilish uchun mo‘ljallangan.
Ma’Iumki, shikast yetkazuvchi oddiy vositalar qo‘ llanilgan Ikkinchi 
jahon  urushi  vaqtida  chuqurlar,  xandaqlar  (transheya)  katta  o‘rin 
tutgan.  Keyinchalik  ham  ommaviy  qirg'in  qurollari  qo‘llaniladigan 
urushlarda buning ahamiyati pasaymaydi, balki yanada oshadi.
Eng  oddiy  pana joylar sifatida  xandaqlar  (transheya),  usti yopiq 
xandaqlar,  tirqishlar,  blindajlar  (dala  istehkomi),  yerto‘lalar  va 
boshqa  chuqurliklardan  foydalaniladi.  Ushbu  pana joylar  kishilami 
zarb  to‘lqinlaridan,  yorug‘lik  nurlaridan,  o‘tuvchi  radiatsiyadan 
shikastlanishni  bir  necha  barobar  kamaytiradi.  Shuni  esda  tutish 
lozimki,  har  xil  chuqurliklar,  xandaqlar,  hatto  ulaming  usti  yopiq 
bo‘lgan  taqdirda  ham  kishilami  zaharlovchi  moddalar  va  bakterial 
vositalar  ta’siridan  himoya  qila  olmaydi.  Ulardan  foydalanayotgan 
vaqtda zaharlovchi moddalar va bakterial vositalar bilan zaharlanish 
ehtimoli  paydo  bo‘lganda  himoya  vositalaridan 
foydalaniladi. 
Usti  yopiq  xandaqlarda ko‘pincha nafas  olish  organlarini  himoya 
qiladigan vositalardan, usti ochiq xandaqlar, chuqurliklarda esa terini 
himoya qiladigan vositalardan ham foydalaniladi.
Usti ochiq xandaq (transheya). Xandaqning chuqurligi 2 m gacha 
yuqori  qismining  eni  1,1-1,2  m  va  pastki  qisminiki  0,8  metr  qilib 
qaziladi. Xandaqning bunday o‘lchovlariga rioya qilish yadro zaryadi
63

---

portlash  vaqtida  uning  ko‘proq  mustahkam  bo‘lishini  ta’minlaydi 
hamda  kishiJarni  joylashtirish  uchun  minimal  sharoitlar  yaratilgan 
bo‘ladi. Yashirinuvehi  kishilarga  yadro  zaryadi  portlashi  natijasida 
paydo  bo'lgan  zarb  to'lqinining  shikastlovchi  ta’sirini  kamaytirish 
maqsadida u egri-bugri  shaklda yoki  burchak shaklida tayyorlanadi. 
Shunda  uning  to‘g‘ri  ketgan  joylarining  uzunligi  10-15  metrdan 
oshmasligi talab qilinadi.
Xandaq  qazilayotgan  vaqtda  chiqadigan  tuproq  uning  ikki 
tomoniga kamida 50 sm nariga tashlanadi.
Xandaq devorlari o‘yilib oziq-ovqat va suv g'amlab qo‘yish uchun 
tokchalar qilinadi.
Usti  yopiq  xandaq.  Bunday  xandaqlar  yadro  qurolining  bareha 
shikastlovchi  omillaridan  hamda  zaharlovchi  moddalar,  bakterial 
vositalar  va  odatdagi  qirg‘in  qurollaridan  himoya  qilish  imkonini 
ancha oshiradi.
Xandaqlar  ustini  yopish  uchun  mustahkam  materiallardan 
yog‘och  yoki  qator-qator  qilib  yotqizilgan  10-15  sm  qalinlikdagi 
taxtalardan, temir-beton elementlardan va boshqa shu singari qurilish 
materiallaridan foydalaniladi va radioaktiv nurlanishdan himoya qilish 
quvvatini oshirish uchun tomining ustiga 50-60 sm qalinlikda tuproq 
yotqiziladi.  Kishilami  zarb to‘lqinidan himoya qilishni  kuchaytirish 
uchun va xandaq ichiga radioaktiv moddalar kirishi oldini olish uchun 
eshiklar o‘matiladi  yoki  qo‘shimcha  shchitlar  qo‘yiladi.  Usti  ochiq 
xandaqlarda vaqti-vaqti  bilan  shamollatishni  amalga oshirish  uchun 
xandaqqa kiriladigan  eshikning narigi tomoniga  ichkaridagi  havoni 
so'ruvchi tuynuk qo‘yiladi.

---

6-mavzu. KIMYOVIY QUROL. KIMYOVIY ZARARLANISH
O‘CHOG‘1
Kimyoviy  qurol  deganda  zaharlovchi  modda  va  uni  qoilash 
uchun qo‘llaniladigan vositalar tushuniladi.  Zaharlovchi  moddalami 
m oijalga  olib  borish  uchun  aviatsion  bombalar,  kichik  vazndagi 
kassetali  aviatsion  kimyoviy  bombalar,  to'kadigan  aviatsion 
bombalar,  raketa vositalari, ko‘p stvolli qurilma (reaktiv minomyot- 
lar),  artilleriya kimyoviy snaryadlari va minalari, kimyoviy fugaslar, 
aerozolli generatorlar, kimyoviy qo‘l granatalari va tutunli shashkalar 
qo‘llaniladi.
Zaharlovchi modda tasnifi turli belgilarga qarab o‘tkaziladi.