Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил сонли буйруғига илова

Mavzu bo„yicha tavsiya etilgan adabiyotlar 
1. Atkinson,  Robert  D.      Innovation  economics:  the  race  for  global 
advantage / Robert D. Atkinson and Stephen J. Ezell. USA: Yale University 
Press, 2012 
2. Sengupta  J.Theory  of  Innovation,  A  New  Paradigm  of  Growth, 
2014 by Pearson Education, Inc.p.154. 
3. 
https://www.youtube.com/watch?v=omYJhCLi9XI
An  Insight,  An 
Idea with Clayton Christensen - World Economic Forum 
4. 
www.aup.ru
 innovatsionnыe sistemы natsiy. 
 
 
 
 
 

---

121 
 
 
4-bob. Mamlakatimizning milliy innovatsion tizimini rivojlantirish 
4.1. O„zbekiston milliy innovatsion tizimi 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ichkiva tashqi bozorlarda ham xaridorgir, 
ilm  talab  va  yuksak  texnologiyalarga  asoslangan  mahsulotlar  ishlab 
chiqarishning  o‗rni  katta.  Shu  bois,  butun  dunyoda  yangi  va  ilg‗or 
texnologiyalarni  bozor  qiymati  oshib  bormoqda.  O‗zbekiston  bu 
yo‗nalishda  o‗ziga  xos  salohiyatga  ega  hisoblanadi.  Bugungi  kunda 
davlatimiz 
rahbarining 
ilm-fanni 
rivojlantirishga 
katta 
e‘tibor 
qaratayotgani  tufayli  ushbu  salohiyat  yuksalib  bormoqda.  Har  yili 
istiqbolli ilmiy g‗oya va loyihalarni amalga oshirish uchun davlat grantlari 
ajratilmoqda. 
Davlat 
ilmiy-texnik 
dasturlari 
doirasida 
ro‗yobga 
chiqarilayotgan  fundamental  va  amaliy  tadqiqotlar  jahon  ilm-fani  uchun 
ham  katta  ahamiyatga  egadir.  Olimlar  o‗z  ishlarini,  birinchi  navbatda, 
iqtisodiyot  va  ijtimoiy  sohalar  oldida  turgan  aniq  vazifalarni  hal  etishga 
yo‗naltirayotir. 
Innovatsion  salohiyatni  oshirish  kichik  korxonalarni  rivojlantirish 
bilan  bog‗liq.  Jahon  tajribasi  shuni  ko‗rsatadiki,  kichik  korxonalar  katta 
korxonalarga qaraganda, 4 barobar ko‗p innovatsiyalar yaratadi yoki ilmiy 
tadqiqotga  kiritilgan  har  bir  dollarga  kichik  innovatsion  korxonalar  2,5 
barobar  ko‗p  mahsulot  yaratadilar.  Korxonalarda  innovatsion  salohiyatni 
baholashda  quyidagi  ko‗rsatkichlardan  foydalanish  muhim  ahamiyatga 
ega:  
-  ilmiy-texnik  salohiyat  (ilmiy  darajaga  ega  xodimlar  soni,  bir 
xodimga to‗g‗ri keladigan ratsionalizatorlik takliflar soni, patentlar soni va 
boshqalar);  
-  kommersializatsiya  ko‗rsatkichlari  (ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot 
hajmida  yangi  mahsulot  ulushi,  litsenziya  shartnomalari  soni  va 
boshqalar);  
-  bajarilayotgan  ishlarning  davomiyligi  (innovatsion  davrning 
kattaligi);  
-  innovatsiyaning  boshqarilayotgan  tizimi  tavsifi  (korxonada 
innovatsion  faoliyatni  rag‗batlantirish  shakllari,  yuqori  darajadagi 

---

122 
 
 
rahbarlarning  innovatsion  loyihalarni  amalga  oshirishda  qatnashishi, 
innovatsion faoliyatga qatnashuvchilarga erkinlik darajasini ta‘minlanishi).  
Innovatsion  faoliyat  maqsadlarni  amalga  oshirish  miqyosi  va 
xususiyatlardan  kelib  chiqib,  innovatsion  strategiyani  ishlab  chiqish 
mumkin. 
Innovatsion 
strategiya 
korxonaning 
uzoq 
muddatga 
rivojlanishida 
innovatsion 
salohiyatdan 
samarali 
foydalanishini 
ta‘minlaydigan  tadbirlar  majmuasidir.  Innovatsion  o‗zgarishlar  raqobat 
afzalliklari asosida o‗rganilib, quyidagi strategiyalar ishlab chiqiladi:  
- differensiatsiyalash;  
- xarajatlarni pasaytirish;  
- eng yaxshi qiymat. 
―Innovatsiyalarning  iqtisodiy  ahamiyatini  misollarda  ko‗rib  chiqish 
materialni  tushunishni  yanada  soddalashtirish  lozim.  Shunday  ekan 
innovatsiyalarning  turli  mamlakatlar,  xususan,  Xitoy,  Tayvan,  Koreya  va 
Singapurlar  misolida  mamlakat  sanoatida  va  iqtisodiyotining  o‗sishidagi 
ahamiyati  e‘tiborga  sazovordir.  Ularning  innovatsion  rivojlanishi  boshqa 
Evropa  mamlakatlariga  nisbatan  ancha  tez  bo‗lganligi  sababi,  bu 
mamlakatlar  innovatsiyalarni  yaratish  uchun  texnologiyalarni  xorijdan 
sotib olib, o‗zlari uni takomillashtirish ustida ishlashgan. 
―Milliy  innovatsion  tizim‖  tushunchasini  fanga  dastlab  amerikalik 
olim  K.Frimen  1987  yilda  kiritgan.    ―Milliy  innovatsion  tizim‖  turli 
istitutlarni birgalikda yoki alohida yangi texnologiyalarni yaratishga hissa 
qo‗shgan  va  hukumat  a‘zolarining  yangi  siyosatni  ishlab  chiqash  va 
amalga  oshirishga  ta‘sir  etuvchi  innovatsion  jarayondir.  U  o‗zaro 
bog‗langan  institutlar  tizimi  bo‗lib,  ular  ―bilimlar,  yangiliklar  va  yangi 
texnologiyalarni tashkil etish, saqlash va uzatishni amalga oshiradilar‖
17
. 
Dunyo olimlarining fikricha mamlakat innovatsion taraqqiyoti to‗g‗ri 
olib 
borilgan 
innovatsion 
siyosatga 
bog‗liq.Rivojlanish  yo‗lidan 
borayotgan  har  bir  davlatning  innovatsion  siyosatini  bosh  maqsadi  milliy 
innovatsion  tizimning  barcha  zaruriy  unsurlari  shakllanishi  va  o‗zaro 
integrallashgan  aloqada  bo‗lishini  ta‘minlashdan  iborat.  Innovatsiyalar  u 
                                                 
17
Freeman.C (1995), ―The National System of Innovation in Historical Perspective‖, Cambridge Journal of Economics, 
No. 19, pp. 5-24 

---

123 
 
 
yoki  bu  faoliyat  sohasida  samaradorlikni  oshirish  uchun  inson  aqli 
erishgan  yutuqlardan  (kashfiyot,  ixtiro,  ilmiy  va  konstruktorlik  loyihalari 
va hokazo.) foydalanish tushuniladi. 
Bugungi  kunda  yangiliklar,  ularni  amalga  oshirish,  samarali  joriy 
etish  va  ulardan  oqilona  foydalanish  yo‗nalishlari,  bozorni  egallash, 
iste‘molchilar  talabini  qondirishga  qaratilgan  strategiyalarini  o‗rganuvchi 
alohida  fan  vujudga  keldi.  Innovatsiyalarning  har  bir  necha  turlarini 
ajratish  mumkin. Iqtisodiyotda  mahsulot va jarayon innovatsiyalari degan 
tushuncha bo‗lib, ular o‗ziga xos xususiyatlar bilan farqlanadi. 
Jarayon  innovatsiyasi  ko‗proq  foyda  olishga  qaratilgan  yangicha 
ishlash uslubi, ishlab chiqarish, sotuv jarayonlarini oqilona tashkil etish va 
bajarishni  yanada  takomillashtirishni  o‗z  ichiga  oladi.  Innovatsion 
jarayonlarga  innovatsion  marketing  va  menejment,  raqobat,  liderlik 
strategiyalarini  misol  qilishimiz  mumkin.  Bunday  innovatsion  jarayonlar 
yirik kompaniyalar raqobatbardoshligi ortishida markaziy rol o‗ynaydi. 
Innovatsion jarayon yangi g‗oya paydo bo‗lganidan tortib to bozorda 
sotiladigan  mahsulot  yoki  xizmatni  ishlab  chiqarish  amalga  oshirilgunga 
qadar  bo‗lgan  o‗zaro  bog‗liq  bosqichlar  murakkab  zanjirini  ifodalaydi. 
Umumiy  jihatdan  innovatsion  jarayon  bu  voqea-hodisalarning  ketma-
ketlikdagi  zanjiri  bo‗lib,  uning  davomida  yangilik  oddiy  bir  g‗oyadan 
muayyan  mahsulot,  texnologiya  yoki  xizmatgacha  ―pishib  etadi‖  va 
xo‗jalik amaliyotida tarqaladi
18
. 
 
Innovatsion jarayon sub‘ektlari quyidagi guruhlarga bo‗linadi. 
1. Korxonada  faoliyat  yuritayotgan  novatorlarfan-  texnika  taraqqiyot 
generatori. 
2. Dastlabki  renioisitlar  –  bu  birinchi  bo‗lib  yangilikni  joriy  qilgan 
tadbirkorlar hisoblanadi. 
3. Dastlabki ko‗pchilik yangilikni joriy qilgan korxonalar. 
4. Nofaollar  ma‘naviy  eskirgan  yangilikni  endi  joriy  qiluvchi 
korxonalar. 
                                                 
18
A.M.Исмаидов  Реал  секторда  инвестицион  ва  инновацион  фаолият  фани  бўйича  ўқув  услубий  мажмуа.               
Т 2015й. 

---

124 
 
 
Ijtimoiy iqtisodiy globallashuv sharoitida innovatsion rivojlanishning 
uchta asosiy yo‗nalishini qayd etishi mumkin: 
1. Makromiqyosda 
ilmiy 
ishlab 
chiqarish 
davrining 
barcha 
bosqichlarini o‗zida mujassam etgan maqsadli loyihalarni ishlab chiqish va 
amaliyotga tadbiq etish modeli (AQSH, Angliya, Fransiya). 
2. Iqtisodiyotning  tarkibiy  tuzilishini  mo‗‗tadil  innovatsion  muhit 
yaratish  orqali  optimallashtirish,  yangilik  va  ixtirolarni  keng  tarqatishga 
ixtisoslashgan model(Germaniya, Shvetsiya, Shvetsariya). 
3. Innovatsion 
infratuzilmani 
rivojlantirish 
orqali 
yangiliklar 
yaratishni rag‗batlantiruvchi model(YAponiya, Janubiy Koreya).  
SHu  nuqtai  nazardan  O‗zbekistonda  innovatsion  rivojlanishning 
birinchi  modelida,  ya‘ni  fan-texnika  taraqqiyoti  yutuqlarini  iqtisodiy 
amaliyotga tadbiq etish yo‗lidan borildi.
19
 
Innovatsion  rivojlanish  haqida  fikr  yuritar  ekanmiz,  uni  belgilovchi 
ko‗rsatkichlar  haqida  bilish  muhim  ahamiyatga  ega.  Ayni  paytda 
universitetlar  sifati  ham  oshirilishi  venchur  investitsiya  kiritilishi  kabi 
jihatdan hisobga olinadi. 
Reyting tuzishda ekspertlar etti mezonga asoslanadi; 
-tadqiqot va ishlanmalarga yo‗naltirilayotgan xarajatlar; 
-YaIMning foizlardagi ishlanmasi; 
-YaIMdagi texnologik ishlab chiqarish qiymati; 
-sanoatdagi samaradorlik; 
-mamlakatdagi yuqori texnologiyalar sektoridagi kompyuterlar soni; 
-xizmatlar ko‗lamining rivojlanganligi; 
-prefessional tadqiqotchilar; 
-patentlar soni. 
2017  yilda  ushbu  reytingda  g‗oliblikni  qo‗ldan  boy  bermagan 
Janubiy Koreya yana birinchi o‗ringa sazovor bo‗ldi. Shu yili O‗zbekiston 
esa ushbu ro‗yxatda 133-o‗rinda qayd etilgan. 
Olimlarning  fikricha,  mamlakat  innovatsion  taraqqiyotga  erishish 
uchun  ushbu  tarmoqqa  YAIMning  1  foizi  miqdoridan  kam  bo‗lmagan 
                                                 
19
  I.Y.Umarov  ―Sanoat  korxonalarining  innovatsion  slohiyati  ko‘rsatkichlari  taxlili‖//  ―Iqtisodiyot  va  innovatsion 
texnologiyalar‖ ilmiy elektron jurnali. № 4 iyul-avgust, 2015  yil 

---

125 
 
 
miqdorda  mablag‗  yo‗naltirishi  kerak.  Hisob-kitoblarga  ko‗ra  bu 
O‗zbekistonda taxminan 0.19 foizni tashkil etadi. 
Bundan  ko‗rinadiki,  O‗zbekiston  innovatsion  rivojlanish  yo‗liga 
o‗tish  uchun  YaIM  hajmida  innovatsion  xarajatlar  miqdorini  oshirishi 
lozim.  Yurtimiz  dunyoning  innovatsion  rivojlangan  davlatlar  ro‗yxatidan 
joy egallashi uchun bizda barcha imkoniyatlar mavjud bo‗lib, avvalambor 
iqtisodiyotda innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish talab etiladi. 
Fanning  zimmasiga  jamiyatga  yangi  imkoniyatlar  berish  kabi  asosiy 
vazifa  yuklatilsa,  yangilikni  joriy  etishning  asosiy  vazifasi  insonlar 
yashash  tarziga  ta‘sir  qilishdan  iborat  bo‗ladi.  Demak,  yangilikni  joriy 
etish birinchi bo‗lib mahsulot yoki xizmatni qo‗llash, yangi g‗oya va ilmiy 
natijalarni tijorat darajasida o‗zlashtirishdir. 
Mamlakatimizda  2012-2020-yillar  uchun  fan  va  texnologiyalarni 
rivojlantirishning 8ta ustuvor yo‗nalishlari tasdiqlandi: 
 
innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish; 
 
energetika va energiyaxomashyosini tejash; 
 
qayta 
tiklanuvchi 
elektr 
 
manbalaridan 
 
foydalanishni 
rivojlantirish; 
 
axborotlashtirish  va  axborotkommunikatsiya  texnologiyalarini 
rivojlantirish; 
 
qishloq  xo‗jaligi,biotexnologiya,  ekologiya  va  atrof  muhitni  
muhofaza qilish; 
 
tibbiyot va farmakologiyadagi tadqiqotlar; 
 
kimyotexnologiyalari va nanotexnologiyalar; 
 
er to‗g‗risidagi fanlar (geologiya, geografiya, seysmologiya). 
Ilmiy-tadqiqot  faoliyatini  davlat  tomonidan    qo‗llab-quvvatlashning 
tanlov  asosidagi  grant  tizimi  joriy  etildi.  2016yilda  Davlat  ilmiy-texnik 
dasturlari  doirasida    1978ta  fundamental,amaliy  va  innovatsion 
ishlanmalar loyihalari bajarilmoqda. 
Mamlakatda ilmiy-tadqiqotlar bilan shug‗ullanuvchi 400 ta muassasa 
ro‗yxatga  olingan  bo‗lib,  ularda  35,5  ming  olim-tadqiqotchi    va 
mutaxassislar mehnat qilmoqda.Ulardan 2,5 ming nafari fan doktori va 9,2 
ming nafari fan nomzodi. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012yil 

---

126 
 
 
24iyuldagi PF 4456-sonli ―Oliy malakali ilmiy va ilmiypedogog kadrlarni 
tayyorlash    va  attestatsiyadan  o‗tkazish  tizimini  yanada  takomillashtirish 
to‗g‗risida‖gi  farmoni  bilan  oliy  o‗quv  yurtidan  keyingi  ta‘limning  jahon 
standartlariga  mos  keluvchi  bir  bosqichli  tizimi  joriy  etildi.SHu  asosda 
respublikamizda  innovatsion  g‗oyalar,  texnologiyalar  va  loyihalar 
respublika yarmarkalari tashkil etilmoqda (4.1.4-jadval). 
 
4.1.1-jadval