Paleo va lot. "lithos" tosh

---

Paleolit

Paleolit (paleo... va lot. "lithos" — tosh) —

qad. tosh davri. Tosh davrini 2

bosqichga: P. — kadimgi va neolit — yangi

tosh asrlariga boʻlib oʻrganish dastlab

1865 yil ingliz arxeologi J. Lebbok

tomonidan fanga kiritilgan. P. quyi (ilk),

oʻrta va yuqori (soʻnggi) qad. tosh

davrlariga boʻlinadi. P. eng qad. ibtidoii

odamlarning kazilma ilk zotlari hayot

kechirgan ulkan tarixiy zamon

hisoblanadi. Oʻsha qad. zamonda yer

---

kurrasining ikdimi, oʻsimlik va hayvonot

dunyosi biz yashab turgan davrdan

mutlaqo oʻzgacha boʻlib, undan keskin

farq qilgan. P. davrining ibtidoii odamlari

kertilgan dagʻal tosh qurollardan

foydalanganlar. Ular tosh qurollarga

sayqal berish hamda sopol idish

yasashni hali bilmaganlar. Asosan,

ovchilik va termachilik bilan kun kechirib,

ibtidoii deqqonchilik va chorvachilik kabi

mashgʻulotlarni hali kashf etmaganlar.

Yer kurrasi qitʼalarining turli mintakalarida

ibtidoii odamning ilk zotlari P.ning turli

bosqichlarida yuzaga kelgan va bir necha

million yil davo-mida yashab, oʻzidan

maʼlum darajada moddiy izlar qoldirgan.

---

20-asrning 2yarmida oʻtkazilgan keng

koʻlamli arxeologik izlanishlar va

kazishlar tufayli 4 qitʼa mintaqalaridan ilk

P. davriga mansub qator noyob

yodgorliklar to-pilib tadqiq etildi.

Toʻplangan moddiy topilmalar majmuasi

arxeologik va antropologiya jihatidan

sinchiklab oʻrganilib, eng kad. odam —

arxantroplarning yashagan va tarqalgan

hududlari, davrining bosqichlari borasida

jiddiy anikliklar kiritilib, fanda muayyan

kashfiyotlar yuzaga keldi. Avvalambor

arxantroplar ilk bor hayot kechirgan

mintaqalar va tarkalgan xududlar doirasi

kengayib, sanasi kadimiylashdi. Keyingi

yarim asr davomida topilib, tadqiq etilgan

eng qad. qazilma odam suyaklari

---

qoadiklari va dagʻal tosh qurollardan

maʼlum boʻlishicha, arxantroplar ilk P.

davrida, asosan, Sharkiy va Markaziy

Afrika, Jan.-Sharqiy va Jan. Osiyo hamda

Oʻrta Osiyo va Yevropaning jan.,

shuningdek, markaziy qismlarida

istiqomat qilgan ekan. Ular fanda

olduvay, zinjantrop, pitekantrop, sinantrop

va geydelberg kabi kator nomlar bilan

yuritilsada, umumiy ibo-ra bilan "Xomo

xabilis", yaʼni "ishbilarmon odam" deb

ataladi. Afrikaning eng kad. odamlari

zamonamizdan 4,5—4, 3,5— 2 mln. yil

mukaddam, Yevropa arxantroplari esa 2,5

—2 mln. yil bilan 200—150 ming yilliklar

oraligidagi davrda xayot kechirganlar.

Osiyoning iqlimi, oʻsimlik va xayvonot

---

dunyosi ham ilk P. davrida eng kad.

odamlarning yashashi uchun qulay

boʻlgan. Keyingi 60—70 yil davomida

topilib, oʻrganilgan koʻpdan-koʻp moddiy

qoldikdar (asosan, qazilma odam

suyaklari va dagʻal tosh kurollar)ga

karaganda, Osiyo arxantroplari

(pitekantrop va sinantrop) hayot

kechirgan davr 1,5—1 mln. yildan to 500

ming yilliklar oraligʻida kechgan.

Oʻrta Osiyoda yashagan eng kad.

odamlar pitekantrop va sinantroplarga

zamondosh boʻlganlar. Ular togʻ ungurlari

va gʻorlardan boshpana, makon va

manzilgox. sifatida foydalanishgan.

Qayroqtosh va chaqmoqtoshlardan

---

choʻqmor, chopping va chopper kabi

dagʻal tosh qurollar yasab, ulardan irgʻ-

itgich, urgʻich, chopqich, kavlagich va

keskich sifatida foydalanganlar. Qoʻl

choʻqmori va chopperlar, dastavval, Fran-

siyaning Sent Ashel makonidan topilgani

uchun fanda bunday tosh qurollar ashel

qurollari nomi bilan yuritiladi.

Ilk P. yodgorliklari Oʻrta Osiyoda Fargʻona

vodiysining Soʻx soyi sohilida joylashgan

Selungur yurit, Ohangaron vodiysining

Qizilolmasoy boʻyida, [[Koʻlbuloq

manzilgohida, Jan. Tojikistonning

Koʻldara va Jan. Qozogʻistonning

Aristandi vodiysida topib oʻrganildi.

Selungur gʻoridan ibtidoiy odamning

---

suyak qoldiklari (bosh chanogʻining

boʻlagi, yelka suyagi va oʻndan optiq

tishlari) topilib, tadqiq etildi. Bu davrga

mansub [[Koʻlbuloq manzilgohida eng

qad. odam toʻdalari qariyb yarim mln. yil

davomida deyarli uzluksiz yashagani

maʼlum boʻldi. Shu bois yodgorlik ostida

20 m dan ortiqroq qalinlikda madaniy

qatlam hosil boʻlgan. Qariyb 20 yillik

qazish (M. Qosimov) jarayonida 30

mingdan ortiq tosh qurollar (choʻqmor,

qirgʻich pichoqsimon keskich va

nukleuslar), hayvon va parranda suyaklari

hamda turli xildagi oʻsimlik qoldiklari

qayd etiladi. Bu topilmalar, shubhasiz, ilk

P. odamining nihoyatda sermashaqqat

hayoti, tosh qurollar yasash usullari va

---

xom ashyosi, shuningdek, oʻsha zamon

tabiiy va unga boqim boʻlgan

Koʻlbuloqning ovchi va termachilarning

isteʼmol qiluvchilik xoʻjaligi haqida

guvohlik beradi (qarang [[Koʻlbuloq

manzilgohi). Soʻzsiz, Selungur va

Koʻlbuloq yodgorliklarining arxeologiya

jihatidan qazib oʻrganilishi tufayli Oʻrta

Osiyo eng qad. odamlar yashagan

maskanlar qatoridan oʻrin oldi.

Paleolitshunoslik tobora yangi noyob

yodgorliklar bilan boyib,

paleoantropologik topilmalarni har

tomonlama sinchiklab chuqur tadqiq

etilishi bilan nafaqat arxantroplarning

yashagan va tarqalgan hududlari

---

kengayib, davri qadimiylashtirildi, balki,

ularning bevosita avlodlari borasida

fanda yangi fikr-mulohaza va gʻoyalar

paydo boʻldi. Maʼlum boʻlishicha,

arxantroplarning avlodlari —

paleoantroplar zamonamizdan qariyb

500 ming yil muqaddam shakllanib, 150

—140 ming yilliklardan boshlab 100 ming

yildan oshiqroq davr davomida neander-

tallar bilan yonmayon yashagan ekan.

Neandertallar esa odamzotning bevosita

ajdodi hisoblanmagan. Ular

maymunsimon jonzotlarning rivoj topmay

qurib qolgan butogʻi sifatida talqin

etilmoqda.

---

Oʻrta P. davrida ob-havo keskin pasayib,

muzliklar davri boshlanadi. Havoning

sovushi oqibatida va oʻsimlik dunyosi

ham tubdan oʻzgaradi. Issiq iqlimga

moslashgan hayvonlarning bir qismi jan.

mintaqalarga siljib, qolgani halok boʻladi.

Ularning oʻrnini yangi sharoitga koʻnikkan

chidamli mamontlar, yungdor karkidonlar,

uzun shoxli bizonlar, qoʻtoslar, bugʻular,

arharlar va boshqa hayvonlar

egallaganlar. Bu davrda ovchilik xoʻjaligi

takomillashib odam toʻdalarining toʻplari

kattalashgan. Tosh va suyaklardan turli

xildagi ov qurollarini yasash

takomillashgan. Yirik hayvonlarga

ommaviy ov qilish tufayli katta toʻdalarga

uyushgan qad. odamlar olov hosil qilishni

---

kashf etganlar, gulxanlar yoqib, sovuqdan

va xavf-xatardan saqlanishni, goʻshtni

oʻtda pishirib isteʼmol qilishni bilishgan.

Yirik hayvon suyaklari, mamont tishlari va

kuraklari hamda xodalardan jar, soy va

koʻl yoqalarida yarim yertoʻla kulbalar

qurib, tomini hayvon terilari bilan yopib,

sahniga poʻstaklar toʻshashgan.

Suyaklardan teshgich, bigiz, soʻzan va

ignalar yasab, terilardan yopinchiqlar tikib

kiyishgan. Oʻrta P. davri oxirida esa

marhumlarni dafn etish marosimi paydo

boʻlgan. Oʻrta Osiyoda 50 dan ortiq oʻrta

tosh davrining yodgorliklari topilib,

oʻrganildi. Oʻzbekistonda ular Toshkent

viloya-tida Obirahmat, Xoʻjakent, Paltov,

Koʻlbuloq; Samarqand viloyatida Omon-

---

qoʻton, Qoʻtirbuloq, Zirabuloq,

Xoʻjamazgil; Navoiyda Uchtut degan

joylarda tekshirilgan. Hatto

Surxondaryoning Boysun tumanida

Teshiktosh unguridan oʻrta P. davriga

tegishli 8-9 yashar bolaning qabri

topilgan. Bu, shubhasiz, fan olamida

jiddiy kashfiyot edi. Oʻrta P. davrida ming

yilliklar osha erishilgan hayotiy yutuqlar

urugʻdoshlik jamoasi va uning ilk

madaniyatini shakllanishiga asos

boʻlgan.

Yuqori P. miloddan avvalgi 40—35 ming

yilliklardan 12—10 ming yillikka qadar

davom etib, muzliklarning oxirgi (vyurm)

bosqichida kechdi. Bu davrda yirik

---

hayvonlarni ov qilish tufayli odam

toʻdalarining katta toʻplarga birlashishi;

mayda tuda ichida ekzogamiya urfodati

muqimlashib, urugʻ jamoasi

(matriarxat)ning qaror topishi; uzoq vaqt

muttasil pishirilgan goʻshtni isteʼmol

qilish va tabiiy tanlov jarayoni tufayli

odamning jismoniy qiyofasi ham

oʻzgardi. Bu davrda hozirgi zamon

qiyofadagi ajdod — neoantrop, yaʼni

"yangi odam" shakllandi. Bunday

odamning mehnat qurollari va suyak

qoldiklari dastlab 1868 yilda Fran-

siyaning Kromanon qoyasi yaqinida

topilib, oʻrganilgani uchun u tarixda

kromanon nomi bilan shuhrat topdi.

---

Keyingi bir asr davomida Afrika, Osiyo,

Yevropa, Amerika va Avstraliya

hududlaridan kromanonlarning yuzlab

makonlari, har turli nayza va kamon

oʻqining tosh paykonlari, suyak va hayvon

shoxlaridan yasalgan bigiz, igna, qarmoq,

burgʻu (parma) va xilma-xil bezakli

ashyolar topilgan.

Oʻrta Osiyo, xususan, Oʻzbekistonda

yuqori P. yodgorliklari — Koʻlbuloq,

Tuyaboʻgʻiz, Siyobcha, Takalisoy,

Xoʻjamazgil, Achchisoy va Sari Ark kabi

oʻnlab yarim yertoʻla turar joy qoldiqlari

topilib tadqiq etildi. Ulardan tosh

qirgʻichlar, keskichlar, pichoqsimon tosh

qurollar, tosh yoʻngichlar, suyakdan

---

yasalgan igna, bigiz, sanchqi hamda

kulon, tuya, bugʻu va toʻngʻiz suyaklari

qayd etiladi. Siyobcha makonida esa

yuqori P. odamining jagʻi, tishlari va qoʻl

suyaklarining topilishi, ayniqsa, noyobdir.

Shunday qilib, yuqori P. davrining

boshlaridayoq zamonaviy qiyofadagi

odam shakllanib, u fanda "Xomo

sapiyens" — "aql-idrokli odam" nomini

oldi. Bu davrda iqlim sharoitning taʼsiri

oqibatida odamzodning irqi (yevropeoid,

negroid va mongoloid) hamda har xil

antropologik turlari vujudga keladi. Bu

irklarning jamoalari Osiyo orkali avval

Avstraliya, soʻngra esa Bering boʻgʻozi

oʻrnida joylashgan quruklik orqali

Amerika qitʼasiga tomon siljigan boʻlsalar,

---

ulardan bir qismi Yevropada va boshqa

bir turi esa Afrikada yashaganlar. Yuqori

P. davrida oʻq-yoy kashf etilib, tasviriy

sanʼat yuzaga kelgan. Kromanon

odamlari istiqomat qilgan gʻorlarning

(Altamira) shiplari va devorlarida rangli

boʻyoklar bilan ov manzaralari tasvirlari

tushirilgan. Suyak va toshlardan

ayollarning va turli hayvonlarning

haykallari yasalgan. Yuqori P.ning

yodgorliklari fanda Orinyak, Solyutre va

Madlen madaniy nomlari bilan 3

bosqichga boʻlib tadqiq etilgan.

Adabiyot

---

Boriskovskiy P. I., Kishilikning eng

qadimgi hayoti, T., 1959; Gerasimov M.

M., Lyudi kamennogo veka, M., 1964;

Semyonov Yu. I., Kak vozniklo

chelovechestvo, M., 1966; Srednyaya

Aziya v epoxu kamnya i bronzi, M.,

1966; Pervobitnoye obshestvo, M.,

1975; Asqarov A., Oʻzbekiston tarixi

[Eng qadimgi davrlardan eramizning V

asrigacha], T., 1994.

Abdulahad Muhammadjonov.

[1]

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-