P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

200
150 
100
50 
0
q .ttiq S 0 2 
CO 
N O , 
C*H,
11-rasm. Energetika korxonalari tashlam alari.
S anoat tashlam alarining kim yoviy tarkibi yo nilg'i turiga 
(q attiq , suyuq, gazsim on) va uni yondirish usullariga k o 'ra
turlicha bo'ladi. K o 'm ir, neft, gaz yonilg'ilari yonganda turli 
sa b a b la rg a k o 'r a t o 'l a y o n m ay d i. S hu n ing u c h u n s a n o a t 
k o rx o n alarid an atm o sferaga k a tta m iq d ord a ch ala yongan 
zarrachalar (qurum , kul, chang) va zararli gazlar (uglerod qo'sh 
oksidi), uglevodorodlar, oltingugurt birikmalari, oltingugurt (II) 
oksidi, azot oksidlari chiqadi. Quyidagi rasm larda O'zbekiston 
R esp u blikasi h u d u d id a jo y la sh g a n sa n o a t k o rx o n a la rid a n
a tm o s fe ra g a ta s h la n a d ig a n c h iq in d ila rn in g s o lis h tirm a
m iqdorlari keltirilgan.

---

qatliq 
S 0 2 
CO 
N O , C ,H ?
12-rasm. O 'zbekiston bo'yicha neft va gaz sanoati korxonalaridan 
havoga chiqadigan tashlam alar m iqdori (ming tonna hisobida).
ICO
80
60
«0
20
0
13-rasm. O 'zbekiston b o ‘yicha m etallurgiya sanoati korxonalaridan 
havoga chiqadigan tashlam alar.
14-rasm. O 'zbekiston bo'yicha yengi! sanoat korxonalaridan havoga 
chiqadigan tashlam alam ing miqdori.

---

Ча , 'Ч
S 0 2 
СО 
N O , u eh u re b an o r f a n l
birikmaiar
15-rasm. O 'zbekiston b o ‘yicha oziq-ovqat san o ati korxonalaridan 
havoga chiqadigan tashlam alarning m iqdori.
16-rasm. 0 ‘zbekiston b o'yicha kim yo san o ati korxonalaridan havoga 
chiqadigan tashlam alarning miqdori.
C«Hm
17-rasm. O 'zbekiston bo'yicha kom m unal xo'jaligidan havoga 
chiqadigan tashlam alarning miqdori.

---

S an o at k o rx o n ala ri tashlam alarin i ikki gu ru h ga b o iis h
mumkin. Birinchi guruhga «tashkil etilmagan tashlama»lar kiradi. 
U la r k o r x o n a la rn in g to z a la s h q u r ilm a la r i b ila n t o ‘la 
t a ’m in la n m a g a n lig i, m a te ria lla rn i ta s h is h t o ‘g ‘ri ta sh k il 
etilmaganligi, xom ashyolarni saqlash qoidalariga yetarli amal 
qilinmasligi natijasida hosil bo'ladi. Ikkinchi guruhga «tashkil 
etilgan tashlam a»lar m ansub. Bunday tashlam alar maxsus tutun 
m o ‘rilari, dudburonlar, ventiiyatsiya tizimlari kabilarni tashkil 
etish orqali kam aytiriladi. Ayniqsa, kimyo, m etallurgiya, neftni 
qayta ishlash sanoati va qurilish m ateriallari ishlab chiqarish 
korxonalarining tashlamalari juda xavfli. Toksik m oddalar inson 
organizmiga havo orqali kirib, shu ondayoq qonga so‘riladi. 
U la rn in g x av flilik d a ra ja s i o sh q o z o n -ic h a k tr a k ti o rq a li 
bo'ladigan ta ’sirdan bir necha m arta kuchli b o ia d i.
Q ora va rangli m etallurgiya korxonalari chang, oltingugurt 
gazi, uglerod va azot oksidlarini havoga chiqaradi. Alyuminiy 
sanoati esa atm osfera havosini ftor bilan ifloslantiruvchi m anba 
hisoblanadi.
Amerika olimlari m a ’lumotlariga k o 'ra, sement zavodlarida 
b ir to n n a sem ent m ah su lo tin i ishlab ch iq a rish m o b aynida 
taxm inan 100 kg sem ent changi havoga chiqariladi. Sement 
zavodlari joylashgan hududlar havosining ifloslanishi korxona 
atro fld ag i 1000 m etrg acha b o 'lg a n m in taq an in g tu p ro q va 
o'sim liklar qoplam ining kuchli darajada ishdan chiqishiga olib 
keladi. Sement changlari tuproq ustida yig'ilib, uning ichigacha 
kirib boradi va tu p ro q yuzasida o'ziga xos texnogen qatlam
shakllanadi.
Issiqlik elektr stansiyalaridan olinadigan elektr quvvati asosan 
k o 'm ir, m azut, gaz k abi yo n ilg 'ilar yonishining hosilasidir. 
M asalan, bir kvt/soat elektr quvvati olish uchun 290-350 gramm 
ko'm ir kerak bo'ladi. Tabiiyki, toshko'm im ing yonishi natijasida 
uchuvchan chang, qurum , kul paydo b o 'lad i. Bu m urakkab 
a ralash m alar zaharli gazlar bilan birga atm osfera havosiga 
tarqaladi. T oshko'm ir tarkibidagi oltingugurt yonish jarayonida 
sulfid angidridiga aylanadi, u esa o 'z navbatida havo havzasiga 
tushib, uni ifloslantiradi. M oddalar yonishidan hosil bo'lgan

---