P. Q. Turdalieva, A. A. Ibrohimov, G. A. Qodirova, I. Emirusainov

Jadval 1. Ba’zi elementlarning asosiy ekologik va fiiologik ma’lumotlari

Makro va mikro elementlar	Katta yoshli inson tanasining kundalik ehtiyojlari (mg)				Порог токсичности мг/сут
	[1]	[2]	[3]	[4]
Fe	10-15	6-40 mg	10-20	200	200
K	2000-5500	2000-2700mg	2500-3500	1600-2000
Ca	800-1200	800mg	1250-2500	800-1200
Co	0.2	0.005-1.8mg	0.010-0.030	0.002-0.07	500
Mg	300-400	250-500mg	400-800	270-350
Mn	2.0-5.0	0.4-10mg to 100	2-11	2-5	40
Cu	1.5-3.0	0.5-6mg	1-5	1.5-3	200
Mo	0.075-0.25	0.05-035	0.045-0.2	0.15-0.5
Na	110-3300	1000-1500	1000-2000	1100-3300
Se	0.05-0.07	0.006-0.2	0.07-0.15	0.02-0.065
Cr	0.05-0.2	0.01-1.2	0.05-0.25	0.3	5
Zn	15	15-20	12-40	17-20	600

Примечание: [1] – по Кукушкину Ю.Н. [2] – по Морозовой Л.В. [3] – по Скальному А.В. [4] – по др.источникам.

So’ngiyillardaichkiorganlarkasalliklari, shujumladanyurak-qontomirtizimikasalliklaridaetiologiya, patogenezvasanogenezbo’yichakimyoviyholatningrolinio’rganishbutundunyodafaollashtiradi. Yurakkasalliklaridako’pinchaxrom, misetishmasligikuzatilsamaranez, qo’rg’oshin, kadmiy, selennatriyberiladi.

Kimyoviy elementlar	Organlardagi kimyoviy fiziologik xossalari
Magniy(Mg) Kaliy(K)	-yurak mushagi hujayralarining metabolizmi ishtirok etadi va ular energiya bilan oziqlanadi - miokar funksiyasi bunda elementlarini tartibga solish profilaktik kasallikga qarshi vositalar - yurak yetishmovchiligi - qon aylanishini yashilash - aterosklerozqon tomirlari devorlarini hujayra tuzilishini yaxshilaydi bu ularni og’riq bo’lgan joyini davolaydi
Selen(Se)	- qonni tozalash organizmga rux, oltingugurt, yetkazib beradi, jigar va o’pkani tozalaydi - infarct a insultning oldini oladi.
MarganestMn)	- lipid metabolizmda ishtirok etadi - qondagi holisterin darajasi -stresga chidamligini oshiradi - Neoplazmalar rivojlanishiga to’sqinlik qiladi - gormonlar va fermentlar faolligida ishtirok etadi

So’ngi 10 yillarda butun dunyoda va O’zbekistonda ko’plab qo’shiqlar o’simliklarni ma’lum kasalliklarni davolashda ishlatishga bag’ishlangan bo’lib ularning afzalligi past toksikligi va uzoq muddat foydalanish imkoniyatidir, fitopreparatlarning farmakologik faolligi ularning sintetik analoglaridan kam emas, shu bilan birga biologic faol moddalarning muvozanatli kompleksi inson organiga foydali ta’sir ko’rsatadi va amalda yon ta’sir ko’rsatadi.O’zekistonda o’simlik florasi tabiiy resurslarining muhim manbai bo’lib qolmoqda, va mahalliy floraga mansub 4300 dan ortiq o’simliklardan 750 tasi dorior bilan taa’minlangan, shundan 112 tasi qo’shimcha foydalanish va ilmiy tibbiyot uchun ro’yhatga olingan va 70 turi respublika faol sanoat tomonidan faol ishlatilmoqda.

Turli geografik va iqlimiy sharoitlari tufayli O’zbekiston dorivor o’simliklarning eng boy mintaqasi hisolanadi. Bu borada o’quvchilar o’zining “Shifobaxsh kanoni” arst. Abu Ali ibn Sinoning bebaho hazil merosidan foydalanaladi, ko’p yillik farmakologiya natijalariga mos keladi zamonaviy ilmiy darajaga ega.Shuni aytib o’tish joiski, Ibn Sino dori darmon ilmini yaxshi bilgan va o’tlardan juda ko’p foydalangan, arab allomalari ayti o’tkanki, ulardan 2600 ta dori 1400 ta o’xshash dorilarni o’rgangan. O’simliklar ekotizimining markaziy bo’g’ini bo’lib, tuproq va atmosferaning kimyoviy elementlarini to’playdi va shu tariqa jamoaning tarkibiy qismlarini birlashtiradi; ular tinch holatda bo’lgan va yetarli darajada yuqori bo’lgan tabiiy mineral kompleksining istiqolli manbalaridir.

Organizm uchun biologik mavjuddir.

Tadqiqot maqsadi. Shu munosabat bilan butun tadqiqot Farg’ona vodiysining tinhlantiruvchi va kardiotik tasiriga ega bo’lgan elementar tarkibga asoslangan vegetativ organlar vaaa dorivor o’simliklarning terapevtik to’plamini yaratish edi.

Quyidagi vazifalar talab qilinadi;

1.Farg’ona hududida kaliy, magniy, marganest, selen va dorivor o’simliklarning regenerative organlarining miqdorini aniqlash.

2. Farg’onadan dorivor o’simliklarning dorivor kolleksiyasini tayyorlash.

3. Cd, Sb, Ag, As kabi og’ir va zaharli moddalarni miqdorini va dorivor kolleksiasiga kiruvchi dorivor o’simliklarning tarkibini aniqlash va tibbiy amaliyotda keng ko’lamda foydalanish

Ba’zi adabiyolarda Farg’ona vodiysidagi o’simliklar har tomonlama o’rganilgan. Biroq bioelementlarning miqdoriy tarkibini aniqlash va dorivor o’simliklarning xilma-xilligi makro va mikroelementlarning tizzassiga bog’liq va ularning tuzilishi yetarlicha o’rganilmagan.

Eksperimental qismi:

Bu ishda o’rganilgan dorivor o’simliklarning ro’yhati tuzilgan

1.Hypericum perforatum L.

2.Bidens tripartite L.

3.Polygonum L.

4.tribulus terrestris L.

5. Origanum tyttanthum gontsch

6.Medicago L.

7.Mentha L.

8.Melilotusofficinalis L.

9. Valeriana L.

10. Calendula L.

11. Leonurus cardiac L.

12. Achilleamillefolium L

13.Equisetum arvense L.

14. Mellisa officinalis L.

15.Melissa

16.Taraxacum officinale wig. S.l.

17.Tussilago farfara L

18.Inula helenium L.

19. Plantago major L.

20. Marrubium anisodon

Barcha o‘simliklar xomashosi 2019 yilning avgust oyida Farg’onaning ekologik hududi Shohimardon tog’larida, qishloqlarida yig’ilgan va o’rganilgan obektlari tuzilgan.

Makro va mikro elementlar va o’simlik turlarining miqdorini aniqlash amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Fannlar Akademiyasi qoshidagi kimyo institute laboratoriyasining instrumental analogida o’rganildi(INAA).

Og’irligi 200-300gr bo’lgan o’simlikning tanasi 60ᴼCdan yuqori bo’lmagan haroratda quritish sshkafida doimiy og’irlikda quritildi. So’ngra esa har xil tomonlari bir xil masssaga kelguncha oxak bilan maydalandi, shundan keyin esa tortildi( ikkita ortilgan qism: 40-50mg qisqa qilib kesib olindi ratsion uchun tahlil uchun va 90-100mg o’rta va uzoq umrli radionuklidlar, polietilenlar) va ularni qadoqlangan paketlarga jolashtirildi.

Olingan ma’lumotlarni IAEA standartlarining tasdiqlangan qiymatlari bilan solishtirildi va tekshirishning u yoki bu elementini aniqlashning to’g’riligi Alpae IAEA 0393. Lichen IAEA 336 u NIST standart ma’lumotnomasi 1572 CITRUSLEAVES.

Olingan ma’lumolarni statistic va matematik qayta ishlash yordamida amalga oshirildi.

N/r	Растительное сырё	Количество макро и микроэлементов
		Mg	K	Mn	Se
1	Зверовой продырявленный(цветки)	3600	15100	40	0.063
2	Зверовой продырявленный(стебли)	1560	12000	21	<0.01
3	Череда (трава)	3400	200	100	0.088
4	Горец(трава)	5970	13700	600	0.35
5	Якорцы стелющейся (стебли)	6210	18300	51	0.69
6	Якорцы стелющейся (листья)	4660	14500	35	0.58
7	Душица мелкоцветная (трава)	3370	15400	74	<0.01
8	Люцерна белая(трава)	2000	9570	14	0.090
9	Мята перечная(трава)	4400	28700	30	0.17
10	Донник лекарственный (трава)	2080	13800	25	<0.17
11	Валериана лекарственная(корни)	3870	20000	35	0,42
12	Календула ((цветки)	4200	28300	26	0,13
13	Пустырник (трава)	5810	39800	18	0,01
14	Тысячелистник сантолинейный(цветки)	2740	16500	38	0,01
15	Хвощ эфедровый (трава)	1680	11800	17	0,17
16	Пустырник (цветки)	4700	32300	23	0,01
17	Пустырник (листья)	8850	33700	49	0,23
18	Пустырник (стебли)	1130	14900	11	0,01
19	Меллиса лекарственная(листья)	8830	45200	39	0,38
20	Меллиса широколистная (листья)	7230	37200	31	0,21
21	Одубанчик лекарственный (трава)	7600	43000	95	0,3
22	Мать и мачеха(трава)	6500	48000	36	1,1
23	Девясил высокий (листья)	9900	16000	130	0,26
24	Шандра очереднозубая (листья)	3300	19000	120	0,11
25	Листья подорожника большого	4700	45000	260	0,22

Biz tibbiyot o’rgatgan asosiy elementlar (Mg, K, Mn) kamayish tartibida o’sishini ko’rib chiqishimiz mumkin.

Siz uchun natijalar:

- quyidagi bargli o’simliklar organlarida 6000mg/kg yuqori miqdori kuzatiladi.

- 40.000mg/kg bunday o’simliklarda to’planadi:asosiy va qo’shimcha barglari 41000 katta dukkakli barglari 45000 dorivor momaqaymoq 43000 aralash 45200

- yuqorigi barglarida marganets miqdori 100 martadan oshishi kuzatiladi 600, katta paalma 260, yuqori depis barglari 130, oddiy sharli barglari 120, ketmaa-ket barglari 100

Ko’rsatilgan o’simliklarda magniy, marganest, selenning sezilarli darajada ko’pligi ularni ishlatilishini va yurak-qon tomir tizimi kasalliklarining oldini olish va davolashni ko’rsatgan.

4- jadvalda ko’rinib turganidek ularning tarkibida dorivor kolleksiyalar uchun tanlangan o’simliklarning organlarida o’lchagan miqdordagi og’ir metallarni o’z ichiga oladi va ko’p diapozon darajasidagi elementlar va o’simliklarning tarkibi MPC dan oshmaydi, bu mos kelmaydi.

n/r	O’simliklar nomi	Aralash metallar soni
		Cd	Sb	Ba	Hg	As
1	Зверовой продырявленный(цветки)	2,7	0,15	27	0,01	0,32
2	Зверовой продырявленный(стебли)	1,9	0,050	37	0,01	0,11
3	Череда (трава)	0,45	0,080	15	0,01	0,1
4	Горец(трава)	0,1	0,12	185	0,031	0,1
5	Якорцы стелющейся (стебли)	0,1	0,14	69	0,025	0,58
6	Якорцы стелющейся (листья)	0,1	0,047	39	0,01	0,30
7	Душица мелкоцветная (трава)	0,1	0,11	190	0,01	0,040
8	Люцерна белая(трава)	0,1	0,028	15	0,01	0,040
9	Мята перечная(трава)	0,1	0,16	37	0,27	0,36
10	Донник лекарственный (трава)	0,1	0,053	17	0,01	0,1
11	Валериана лекарственная(корни)	0,1	0,28	140	0,01	0,93
12	Календула ((цветки)	0,1	0,01	18	0,01	0,12
13	Пустырник (трава)	0.1	0.073	58	0.031	0.48
14	Тысячелистник сантолинейный(цветки)	0.1	0.092	12	0.01	0.1
15	Хвощ эфедровый (трава)	0.1	0.029	15	0.025	0.1
16	Пустырник (цветки)	0.1	0.095	72	0.033	0.26
17	Пустырник (листья)	0.1	0.32	130	0.01	0.82
18	Пустырник (стебли)	0.1	0.039	60	0.01	0.16
19	Меллиса лекарственная(листья)	0.1	0.31	150	0.01	0.68
20	Меллиса широколистная (листья)	0.1	0.20	58	0.037	0.71
21	Одубанчик лекарственный (трава)	0.01	1.1	151	0.001	0.95
22	Мать и мачеха(трава)	0.05	0.19	24	0.001	0.13
23	Девясил высокий (листья)	0.01	0.089	17	0.001	0.49
24	Шандра очереднозубая (листья)	0.01	0.3	103	0.03	0.33
25	Листья подорожника большого	0.01	0.2	87.8	0.001	0.01
	ПДК Сапин N= 0283-10	0.05	-	-	0.03	5.0[34]

Olingan ma’lumotlarga asoslanib, kelajakda biz u yoki bu makro va mikroelementlar bilan boyitilgan dorivor o’simliklar uchun dorivor kolleksiyalar yaratdik 5 jadvalda keltirilgan

Kolleksiya	Dorivor o’simliklar to’plamiga kiritilgan	kolleksiya	Dorivor o’simliklar to’plamiga kiritilgan
Kolleksiya 1	Elecampane barglari Erkak barglari Asosiy va qo’shimcha barglari Chinor barlar Dandelion barglari Tishli burglar Mellissa barglari Qo’shimcha barglari	Kolleksiya 3	Elecampane barglari Erkak barglari Asosiy va qo’shimcha barglari Chinor barlar Dandelion barglari
Kolleksiya 2	Dandelion officional barglari Shirali barglar Chinor barlar Asosiy va qo’shimcha barglari Erkak barglari	Kolleksiya 4	Erkak barglari Elecampane barglari Dandelion officional barglari Chinor barlar

Elementlarning tarkibiga qarab ular kolleksiyalarga o’tkaziladi (4- jadvalda kolleksiya 3da ko’proq magniy 4-kolleksiyasida tarkibida ko’proq kaliy, kolleksiyada ko’proq marganest borligi tarjibada isbotandi.

Jadvaldal 4 dagi dorivor o’simliklardagi makro- va mikroelementlar miqdorining tarkibi berilgan

Yig’ilgan	Makro elementlar miqdori mg/ar
	Mg	K	Mn	Se
Kolleksiya 1	6628	29588	168	0.4
Kolleksiya 2	7016	37780	67.8	0.424
Kolleksiya 3	7513	35600	94	0.45
Kolleksiya 4	7296	42980	96	0.45

3-jadvalda bo’lgani kabi, dorivor o’simliklar uchun tayyorlangan preparatlar tarkibida selen, marganest, magniy, kaliy, bariy, surma kabi og’ir metallarning tarkibi juda kam.

Shuningdek, o’simlik tarkibidagi makro va mikroelementlarning suvli eritmalarga o’tish darajasi xona haroratida ham o’rganildi. Bu ma’lumotlar asosida makro va mikroelementlar va o’simliklarning infusion miqdoriy o’tish koeffitsientlari aniqlandi. O’rtada tayyorgarlik paytida infuziyalarda individual elementlarning darajasi va davolash 90-95% ga yetadi.

Aparatlangan o’simliklar ta’sirida va dekolatsiyada mineral moddalarni suvga o’tkazish tajribasi o’tkazildi. Yuqorida kursatilgan o’simliklarning tarkibbidagi mineral moddalar to’liq eritmadan o’tishga qodir yoki qisman qobiliyatli ekanligi aniqlandi.

Tayyorlangan ko’p miqdordagi 7ta element K Mn Mg Se Sb ning tarkibi ularning dorivor o’simliklarining Farg’ona vodiysidagi sedative va kardiotonik ta’siriga hissa qo’shishiga shuha tug’dirmaydi. O’sha yurak qon tomir tizimi kasalliklarining oldini olish va davolashda farmakologik faoliyati o’rganildi. O’simliklarda makro va mikroelementlardan tashqari ko’p miqdorda faol organic moddalar mavjud bo’lib bu yurak kasalliklari bilan bu o’simliklarning istiqolli ishlatilishini ko’rsatadi.

Xulosalar

1.Farg’ona vodiysining dorivor o’simliklari aniq ta’sir ko’rsatadigan muhim elementlarining (Mg, K, Mn, Se) istiqbolli manbbalari hisoblanadi.

2.Yuqori ona va o’gaay onaning barglarini o’z ichiga olgan dorivor o’tlar to’plamining tayyorlangan versiyasi katta qimmatroq stelushis Farg’ona hududidagi dorivor prostata ustidagi otuv, parhez sifatida ishlatilishi mumkin. Yurak qon tomir tizimi kasalliklarining oldini olish va siyish bo’yicha farmakologik faollik qo’shiladi.

3.Ca, Sb kabi og’ir va toksik elementlar miqdori va janubiy farg’onadagi dorivor o’simliklar tarkibiga kirganda, xom aashyoning ekologik tozaligi va xavfsizligi haqida hushtak chaladigan va ruxsat etilgan markazni so’raydi, uni sanoat xaridlari va tibbiy maqsadlarda ishlatish uchun tavsiya qilish mumkin.