P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

 
2.7. Mikroolam konstantalari 
2.2 – jadvalda mikroolamning asosiy fundamental kattaliklari keltirilgan
1
. 
2.2-jadval 
O‘zgarmas 
kattaliklar 
Belgilanis
hi 
Qiymati 
Standart 
nisbiy 
og‘ishi 
∙10
-6
 
Izoh 
Elektron massasi 
m
e
 
9,1093897x10
-31
kg 
0,59 
 
Elektron zaryadi  
e 
1,60217733x10
-19
kl 
0,30 
 
Elektronning giro-
magnit nisbiyligi 
γ
e
 
1,7608144x10
11
s
-1
Tl
-1
 
0,30 
 
Protonning giro-
magnit nisbiyligi 
γ
p
 
2,67515255x10
8
 s
-1
Tl
-
1
 
0,30 
 
Magnit oqimining 
kvanti 
ђ/2e 
2,06783461x10
-15
Vb 
0,30 
e va ђ dan 
aniqroq 
Fon – Klitsing 
doimiysi 
ђ/e
2
 
25812,8056 0m 
0,045 
e va ђ dan 
aniqroq 
Ingichka struktura 
doimiysi  
α 
7,2973508-10
-3
 
0,045 
 
Gravitatsion 
doimiylik 
γ 
6,67259x10
-11
kg
-1
s
2
 
128 
 
 
Elektron  elementar  zaryadlar  qatoriga  kiradi  va  manfiy  elektr  zaryadiga 
ega. 
Elektronning  solishtirma  zaryadi  (zaryad  miqdorini  massasiga  nisbati) 
birinchi  bo‘lib  1897  yilda  Tomson  tomonidan  o‘lchangan.  Elektronning  turli 
usullar bilan topilgan solishtirma zaryadini aniqlangan qiymati quyidagiga teng: 
,
10
76
,
1
11
кг
кл
m
e


 
Bunda m – elektronning tinchlikdagi massasi. 
Elektronning  zaryadi  katta  aniqlik  bilan  1909  yilda  Milliken  tomonidan 
                                                           
1
Исматуллаев П.Р. и др. “Физические основы измерений” учебное пособие. ТГТУ 2011. 54 с. 
 

---

43 
 
aniqlangan. Uning hozirgi qiymati e = 1,60217733-10-19 kl.  ni tashkil etadi. 
 Elektronning tinchlikdagi massasi m = 0,91093897·10
-27
g  ga teng.  
Elementar  zarra  magnit  momenti  nisbiyligi  R
t
  ning  uning  mexanik 
momenti M ga nisbati giromagnit nisbiyligi deyiladii, ya`ni elektron uchun 
.
10
7608144
,
1
2
1
1
11
Тл
c
m
e
M
P
m
е








 
Magnit oqimining kvanti                      
.
10
06783461
,
2
2
15
Вб
e
h



 
Fizik konstantalar tabiat qonunlari yoki moddalar xususiyatlarini ifodalovchi 
tenglamalar tarkibiga kiruvchi son qiymatlaridir. Fizik konstantalar kuzatilayotgan 
jarayon  yoki  moddaning  nazariy  modellarining  matematik  tenglamalariga  mos 
keluvchi universial son qiymatlari tarzida ifodalanadi. 
2.3-jadval 
 
Doimiy kattalik nomi 
Simvoli 
Son qiymati 
birlik 
izoh 
Yorug‘lik tezligi (vakuumda) 
c 
2.99792458 
km/s 
  
Elektron zaryadi (elementar 
zaryad) 
e 
1.6021892∙10
-19
 
kl 
  
Plank doimiysi 
h 
6.626176∙10
-34
 
J∙s 
  
ħ=h/2π 
h 
1.054572 ∙ 10
-34 
 
J∙s 
  
Avogadro soni (doimiysi) 
L, N
A
 
6.022045∙10
23
 
Mol
-1
 
  
Massaning atom birligi 
m.a.b. 
1.6605655∙10
-27
 
kg 
  
Elektron massasi 
m
e
 
9.109534∙10
-31
 
kg 
  
Proton massasi 
m
p
 
1.672648510
-27
 
kg 
  
Neytron massasi 
m
n
 
1.674954310
-27
 
kg 
  
Proton massasining elektron 
massasiga nisbati 
m
p
/m
e
 
1836.15152 
1 
  
Elektron zaryadining uning 
massasiga nisbati 
e/m
e
 
1.7588047∙10
11
 
kl/kg
-1
 
  
Faradey soni 
F 
9.648456∙10
4
 
kl/mol
-1
 
  
Ridberg doimiysi 
R
∞
 
1.097373∙10
7
 
m
-1
 
  
Bor radiusi 
a
0
 
5.291771∙10
-11
 
m 
  
Elektron radiusi 
r
e
 
2.817938∙10
-15
 
m 
  
Bor magnetoni 
μ
B
 
9.274078∙10
-24
 
J∙T
-1
 
  
Elektronning magnit moment 
μ
e
 
9.284832∙10
-24
 
J∙T
-1
 
  
Kompton elektron to‘lqini 
uzunligi 
λ
e
 
2.4263089∙10
-12
 
m 
  
Kompton proton to‘lqini 
uzunligi 
λ
p
 
1.3214099∙10
-15
 
m 
  
Kompton neytron to‘lqini 
λ
n
 
1.3195909∙10
-15
 
m 
  

---

44 
 
uzunligi 
Molyar gaz doimiysi 
R 
8.31441 
J
.
K
-1.
mol
-1
 
  
Bolsman doimiysi 
k 
1.380662∙10
-23
 
J
.
K
-1
 
  
Stefan-Bolsman doimiysi 
σ 
5.67051∙10
-8
 
Vt∙m
-2.
K
-4
 
  
Vin doimiysi 
b, C 
0.289782∙10
-2
 
m∙K 
  
Loshmidt doimiysi 
n
0
, N
L
,L
0
 
2.68719∙10
25
 
m
-3
 
  
Gravitatsiya  doimiysi 
G 
6.67259 ∙10
-11
 
N
.
m
2.
kg
-2
 
  
Meyoriy  Erkin tushish 
tezlanishi 
g
n
 
9.80665 
m/sek 
  
Meyoriy atmosfera bosimi 
p
atm
 
101325 
Pa 
  
Havodagi tovush tezligi 
c 
331.46 
m/sek 
  
Magnit doimiysi 
μ
o
 
12.5663706144∙10
-7
 
G∙m
-1
 
  
Elektr doimiysi 
ε
0
 
8.854188∙10
-7
 
F∙m
-1
 
  
α-zarra massasi 
q 
3.204∙10
-19
 
kl 
  
Mutloq  nol  harorat 
t 
-273.15 
o
C 
  
Suvning uchlanma nuqtasi 
harorati 
T
0
 
273.16 
K 
  
Hartri energiyasi 
E
h
 
4,359 743 94 ∙10
-18
 
J 
  
 
 
2.8. Makroolam konstantalari 
 
Makroolamning tuzilishini o‘rganishda fizik olimlarning tutgan o‘rni. 
Tabiatning, biz yashab turgan olamning tuzilishi haqida tasavvurga ega bo‘lish, 
uning  qanday  tuzilganligini  anglab  yetish  uchun  insoniyat  asrlar  osha  intilib 
kelmoqda.  Qadim  zamonlardan  beri  insoniyatga  issiqlik,  yorug‘lik,  tovush 
hodisalari,  harakat  va  gravitatsiya  kabi  ko‘pgina  fizik  hodisalar  u  yoki  bu 
ko‘rinishda  ma’lum  bo‘lgan.  Isaak  Nyuton  harakat  qonunlarini  tushuntirib 
bergach,  ushbu  turlicha  deb  tushunilib  kelinayotgan  hodisalarning  bir  nechtasi 
bir  hodisaning  turli  tomondan  ko‘rinishi  ekani  ma’lum  bo‘ldi.  Shundan  so‘ng 
fizikaning  bir  nechta  ulkan  bo‘limlarini  jamlab,  bir  butun  sodda  nazariya 
ko‘rinishi berildi. Ushbu nazariyaga faqat gravitatsiyagina bo‘yinsunmay qoldi! 
Fizika  fanining  taraqqiyoti  jarayonida  Jeyms  Klark  Maksvell  1873  Yili 
elektr va magnetizm hodisalari hamda yorug‘lik va optik hodisalarni birlashtirib, 
ushbu hodisalar uchun umumiy bo‘lgan nazariyani yaratdi va ushbu nazariyaga 
binoan,  Yorug‘likni  ham  elektromagnit  to‘lqini  deb  qaradi.  Shunday  qilib,  
taraqqiyotning ushbu bosqichida harakat qonunlari, elektromagnetizm qonunlari 
va gravitatsiya qonunlari mavjudligi insoniyatga ma’lum edi. 

---

45 
 
Taxminan  1900  yillari  modda  nima  ekanini  tushuntirib  bera  oladigan 
nazariya  yaratildi.  Bu  moddaning  elektron  nazariyasi  edi.  Ushbu  nazariyaga 
binoan,  atomlar  ichida  mayda  zaryadlangan  zarrachalar  mavjud  deb  faraz 
qilindi.  Ushbu  nazariyaning  taraqqiyoti  elektronlar  yadrolar  atrofida 
harakatlanadi,  degan  tushunchaga  olib  keldi.  Natijada  1926  yili  elektronning 
modda ichidagi harakatini tushuntirib bera oladigan nazariya ishlab chiqildi. Bu 
nazariya  “Kvant  mexanikasi”  deb  nomlandi.  "Kvant"  so‘zi  tabiatning  sog‘lom 
fikrlash  mumkin  bo‘lmagan  xususiyatiga  taalluqli  edi.  Kvant  mexanikasining 
yaratilishida  va  rivojlanishida  M.Plank,  L.  De  Broyl,  E.Shryodinger, 
V.Geyzenberg,  P.Dirak,  N.Bor,  V.Fok,  M.Born,  P.Erenfest  kabi  olimlarning 
ishlari  muhim  o‘rin  tutadi.  Bu  olimlarning  P.Erenfestdan  bo‘lak  barchasi 
insoniyat  oldidagi  buYuk  xizmatlari  uchun  Nobel  mukofotiga  sazovor 
bo‘lishgan.  Kvant  mexanikasi  nazariy  kimyoning  asosini  tashkil  qildi.  Nobel 
mukofoti  sovrindori  Richard  Fillips  Feynman  “Fundamental  nazariy  kimyo”  
aslini olganda, fizikadir", degan edi.  Kimyo haqida shu fikrni o‘z davrida yana 
bir  Nobel  mukofoti  sohibi  L.  D.  Landau  ham  aytgan  bo‘lib,  u  yana  "Hozirgi 
zamon  matematikasi  bu  aslini  olganda  nazariy  fizikadir",  degan  xulosani  ham 
berib  o‘tgan.  Kvant  mexanikasi  insoniyatning  ulkan  yutug‘i  bo‘lib,  u  kimyoni 
butkul  va  moddaning  turli-tuman  xususiyatlarini  tushuntirib  bera  oldi.  Lekin 
yorug‘lik  hamda  moddaning  o‘zaro  ta’siri  masalasi  hal  bo‘lmay  qolaverdi. 
Ya`ni,  Maksvellning  elektr  va  magnetizm  nazariyasini  kvant  mexanikasi 
printsiplariga  muvofiq  qaytadan  ishlab  chiqish  zarurati  tug‘ildi.  Nihoyat,  1929 
yili  qator  buyuk  fiziklar  yorug‘lik  va  moddaning  o‘zaro  ta’siri  nazariyasini 
yaratishdi  hamda  unga  "kvant  elektrodinamikasi"  deb  nom  berishdi.  Kvant 
elektrodinamikasining  yaratilishida  olimlardan  M.Plank, A.Eynshteyn, P.Dirak, 
V.Pauli,  V.Geyzenberg, E.Fermining xizmatlari  katta  bo‘ldi. Kvant  mexanikasi 
taraqqiyotiga ko‘p hissa qo‘shgan Eynshteyn haYotining oxirigacha ham ushbu 
nazariyaning ko‘p o‘rinlarini tan olmadi. Elektronlar yadro atrofida aylanib unga 
tushib  ketmasligi  haqidagi  Bor  nazariyasi  yoritilgan  maqolani  o‘qiganida,  u: 
"Agar buning barisi haqiqat bo‘lsa, fizika fan sifatida tugabdi", degan xulosasini 

---

46 
 
aytgan paytlar ham  bo‘lgan. Kvant  elektrodinamikasida  hisoblash  muammosini 
1948 yil  I.J.Shvinger, S.Tomanago, R.Feynman hal qilib berishdi.  
Ba’zi  makroolam  o‘zgarmas  kattaliklari  haqidagi  ma’lumotlar  2.4-
jadvalda keltirilgan. 
2.4-jadval 
Makroolam fundamental o‘zgarmas kattaliklari 
 
O‘zgarmas 
kattalik 
 
Belgilanishsi 
 
Qiymati 
 
Standart 
nisbiy 
og‘ishi 
x10
-6
 
Eslatma 
 
Dengiz sathi 
bo`yicha Yer 
meridian uzunligi 
L 
40007817,6 m   
O‘lchash 
natijalari 
bo`yicha 
(1964...1967 
YY.) 
Yerning o‘z o‘qi 
atrofida aylanish 
davri 
 
T
sut
. 
86400 s 
0,1 
Sutkaning 
o‘rtacha 
qiymati 
Yerning Quyosh 
atrofida aylanish 
davri 
T
Yil
 
31556925,9747 
s 
0,0001 
1900 Yilda 
 
Erkin tushish 
tezlanishi 
g 
9,8 m/s
2
 
- 
 
Yorug‘lik 
nurining 
vakuumda 
tarqalish tezligi 
c 
299792458 m/s 
 
Qayd etilgan 
qiymati 
 
Makroolam  o‘zgarmas  kattaliklari  metrologiyada  qo‘llaniladi.  Jumladan, 
dengiz  sathi  bo`yicha  Yer  meridianining  qirq  milliondan  bir  ulushi  uzunlik 
birligi  (metr)  sifatida  qabul  qilingan.  Yerning  o‘z  o‘qi  atrofida  bir  marta  to‘liq 
aylanish  davri  vaqt  birligi  -  sutka  ,  Yerning  Quyosh  atrofida  bir  marta  to‘liq 
aylanish  davri  esa  yana  bir  vaqt  o‘lchovi  birligi  -  Yil  sifatida  qabul  qilingan. 
Yorug‘lik  nurining  vakuumda  tarqalish  tezligi  esa  olamda  eng  katta  tezlik  deb 
qabul qilingan. 

---

47