P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Maqsad  va  vositalarni  belgilash

Kishida  ayni  bir vaqtning  o'zida  bir  necha  tilak  va  istaklar tug'ilishi 

mumkin,  chunki  kishining  ehtiyojlari  juda  ham  xilma-xildir.  Masalan, 

kishi kechqurun bo'sh bo'lgan paytida teatrga yoki biror do'stining oldiga 

borishni  xohlashi  mumkin.  Bundan  tashqari,  ayni  bir  istak,  ayni  bir 

maqsadga erishish yo'li va erishish vositasi turlicha bo'la olishini tasawur 

etish  istak va  maqsadga  erishmoq  uchun  qilingan  ish-harakatlardan  chi- 

qadigan  turli  xil  natijalarni  oldindan  tasawur etish  mumkin.

Bir  necha  maqsad  yoki  ularga  olib  boruvchi  bir  necha  yo'l  bo'lgan 

taqdirda,  bulardan  muayyan  bir maqsadni  hamda shu  maqsadga olib bo- 

radigan  ma’lum  bir yo'lni  tanlab  olish  lozim  bo'ladi.

Biron  maqsad  va  uni  amalga  oshirish  vositalarini  tanlash jarayonida 

ularning  ma’qul  yoki  noma’qul  ekanliklari  chamalab  ko'riladi.  Biron 

maqsad  va bu  maqsadni  amalga oshirish  yo'llarini  belgilab beruvchi  yoki 

belgilab bermovchi har qanday narsa harakatning motivi deb ataladi.  Motiv 

deb — kishi  nima uchun o'z oldiga boshqa bir maqsadni emas,  balki ayni 

shu  maqsadni  qo'yishi  kerak,  nima  sababdan  u  o'z  maqsadiga  erishmoq 

uchun,  boshqa  bir yo'llar bilan  emas,  balki  xuddi  shu  yo'l  bilan  harakat 

qilishi  kerak,  degan  savollarga javobdir.

Irodaviy  harakatlarning  ixtiyorsiz  harakatlardan  farqi  yana  shundan 

iboratki,  ular motivlar asosida amalga  oshiriladi.

---

Inson  irodaviy  faoliyatining  motivlari  xilma-xildir.  Bu  motivlardan 

awalo kishining intilish va xohishlarini tug'diruvchi ehtiyojlarni ko‘rsatish 

mumkin.  Ma’lum  maqsad  va  unga  erishish  yoMlarini  tanlash  ko‘pincha 

biror  ehtiyojning  mazmuniga  va  ahamiyatiga  bogMiq.  Kuchliroq  ehtiyoj 

boshqa  motivlar orasida  kuchliroq  motiv boMishi  mumkin.

Irodaviy  harakat  natijalari  to‘g‘risidagi  tasawurlarimiz  ham  irodaviy 

harakat motivlari boMa oladi, chunki bu natijalar ma’lum ijtimoiy va shaxsiy 

ahamiyatga  ega  boMishi  mumkin.  Biz  tasawur  qilgan  maqsad  va  bu 

maqsadga erishish  yoMlari turli  hissiyotlarimiz bilan bogMiq boMishi bilan 

birga,  ma’lum  darajada jozibali  boMishi  mumkin.  Bu jozibalilik  ham  ha­

rakat  motivi  boMa  oladi.

Biron  maqsad  va  unga  erishish  yoMlarini  tanlaganda  har  bir  kishi 

ma’lum  darajada  o‘z  dunyoqarashiga,  axloqiy  prinsiplariga,  estetik  did- 

lariga,  shaxsiy va  ijtimoiy  manfaatlariga  asoslanadi.

Jamoatchilik  fikri  va  odamning  bu  fikrga  boMgan  munosabati  ham 

maMum qarorga kelish motivlaridan biri hisoblanadi.  Biron maqsadni tan­

lash jarayonida,  odatda,  tafakkur va  hissiyot  ishtirok  etadi.

Bu  yerda  tafakkur  faoliyati  eng  awal  har  bir  motivga  «qarshi»  yoki 

«tarafdor»likni  muhokama  qilib  asoslashdan  iborat  boMadi.  Motivlarni 

muhokama  qilishda  va  asoslashda  kishi,  odatda,  ayni  hodisa  yuzasidan 

yoki  o‘zining  xatti-harakatlarida  doimo  asoslanadigan  maMum  bir  fakt- 

lardan, tamoyil va qoidalardan foydalanadi.  Motivni shunday  muhokama 

qilish  va  asoslash  motivizatsiyalash  deb  ataladi.

Biron  maqsadni  tanlashga  hissiyotlar sabab  boMadi.  Hissiyotlar ayrim 

tasawur va  motivlarni  yorqin, jonli  va biz  uchun jozibali  qilib  ko‘rsatadi. 

Hissiyot  biron  narsaga  intilishni  faollashtiradi  yoki  sustlashtiradi,  ya’ni 

hissiyot,  ma’lum  maqsad  va  maMum  harakat  yoMlarini  tanlashga  sabab 

boMadi.

Biron  maqsad  va  uni  amalga  oshirish  yoMlarini  tanlash  ba’zi  paytda 

har xil  kuch  va  har xil  jozibaga  ega  boMgan  bir qancha  motivlar  qatna- 

shishi  tufayli  ichki  kurash  xarakterini  kasb  qiladi.  Mana  shuning  uchun 

ham  bu jarayon  motivlar kurashi  nomi  bilan  yuritiladi.

Motivlar  kurashi jarayonida  motivlardan  ba’zi  birlarining  anchagina 

asosliligi,  boshqalarning esa bir qadar asossizligi  maMum  boMadi  ba’zi  bir 

motivlar  kuchliroq  tuyg‘ular  bilan,  boshqalari  esa  kuchsizroq  tuyg'ular 

bilan  bogMiq  boMadi.

Ko‘pincha motivlar kurashi tafakkur (aql) bilan hissiyotning o'rtasidagi 

kurashdan  iborat  boMadi;  odam  ba’zan go'yo  ikkiga  boMinib  ketadi;  «Aql 

uni  deydi,  hissiyot  (koMigil)  buni  deydi».

Biron  maqsad yoki biron maqsadga olib boruvchi yoMlar aqlga muvofiq

---

kelsa-yu,  lekin  kishida  noxush  hissiyotlar  tug'dirsa  va,  aksincha,  biron 

maqsad  yoqimli  hislar  tug‘dirsa-yu,  lekin  aqlga  muvofiq  kelmasa,  ana 

shunday bo‘ladi.

Motivlar  kurashi  ba’zan  turli  hissiyotlar  o'rtasidagi  kurash  tarzida, 

masalan, burch hissi bilan qandaydir uning qarama-qarshisi bo'lgan boshqa 

shaxsiy hissiyot  tarzida  sodir bo'ladi.

Bu  motivlar,  ko'pincha,  bir-birlariga teskari ta’sir etishlari tufayli  bi­

ron qarorga kelish va bu qarorni bajarishga to'sqinlik qilib, irodaviy jarayo­

nini  sekinlashtiradilar.  Motivlar o'rtasidagi  ana shunday  kurash  odamda