P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

XII  bob.  IRODA

I.  IX T IY O R S IZ   УА  IX T IY O R IY  FA O L L IK   T O ‘G ‘R IS ID A  

U M U M IY  T U S H U N C H A

Psixik jarayonlarning va shaxsning eng  muhim tomoni  ularning faol- 

ligidir.  Bu  faollik  ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy  boMishi  mumkin.

Ixtiyorsiz  harakatlar u yoki bu hollarda  kishida oldindan  belgilanma- 

gan  biron  maqsadsiz  voqea  boMadi;  bunday  harakatlar  biron-bir  tashqi 

sabablar  tufayli  paydo  boMadi.  Ixtiyorsiz  harakatda  ongli  ravishda  zo‘r 

berish  boMmaydi.

Ixtiyoriy  yoki  irodaviy  harakat  oldindan  qo‘yilgan  maqsad  asosida, 

bizning xohishimiz bilan boMadigan faollikdir.  Bu harakat bizning «o‘zimiz» 

bilan bogMiqdir va u ongli ravishda zo‘r berishimiz natijasida sodir boMadi.

Yuqorida  ko‘rsatib  o‘tilganidek,  ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy  harakat  diqqat 

jarayonida va u bilan bogMiq boMgan boshqa aqliy jarayonlarda sodir boMadi. 

Shuning  uchun,  ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy  idrok,  ixtiyoriy  va  ixtiyorsiz  esda 

olib qolish hamda esga tushirish, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xayol hamda tafakkur 

deb,  farq  qilinadi.

Psixikaning  faolligi  ish-harakatlarda  juda  yaqqol  sodir  boMadi.  Ish- 

harakatlar ham  ixtiyorsiz va  ixtiyoriy  (irodaviy)  boMadi.  Biz  iroda haqida 

gapirar  ekanmiz,  faoliyatimizda  sodir  boMadigan  ongli  harakatni  ko‘zda 

tutamiz.

Irodaviy  harakatlar  deganda  faqat  jismoniy  (ya’ni  muskullar  bilan 

bogMiq  boMgan)  harakatlarnigina  emas,  balki  shuning bilan  birga  axloqiy 

harakatlarni ham tushunish lozim. Aqliy ishlar jarayonida odam ko‘pincha 

qiyinchiliklarga duch  kelib qoladi.  Bunday hollarda irodaviy zo‘r berishga 

to‘g‘ri keladi.  Lekin shunga qaramay, iroda haqida gapirganimizda, asosan 

odamning tashqi harakatlarida namoyon boMadigan ongli faolligini  nazarda 

tutamiz.

Shunday  qilib, 

iro d a

, 

kishin in g  sh u n d a y   fa o llig id ir k i

, 

bu n day  fa o llik  

oldindan  b iro r  m a q sa d   q o 'y ib   va  shu  m aqsadga  erishish  vositalarini  o l­

dindan  b e lg ila b

, 

ongli  ravishda  z o 'r   berish  n atija sida  voqe  b o 'la d i.

Irodaviy harakatlar deyarli  hamma  vaqt  ixtiyorsiz  faollik bilan  bogMiq 

ravishda  sodir boMadi.

Reflektor  harakatlar,  masalan,  yoMalish,  chuchkurish,  ko‘z  pirpira- 

tish,  qoMga  bexosdan  nina  qadalganda  yoki  qoM  sinib  qolganda  qoMni

---

siltab tortib olish  ixtiyorsiz  harakatlar jumlasidandir.  Bunday harakatlar­

ning  nerv-fiziologik  asosi shartsiz  reflekslardir.

Impulsiv harakatlar ham reflektor harakatlar jumlasiga kiradi.  Bunday 

harakatlar organizmda  yig‘ilib  qolgan  nerv  quwatining bo'shalib  ketishi 

tufayli yuzaga keladi.  Impulsiv harakatlar go‘yo portlashga o'xshagan ha- 

rakatlardir. Sof holda uchraydigan impulsiv harakatlar bolalarga xos boMadi. 

Masalan, sogMom,  qorni to'q bola uyqudan so‘ng odatda butun gavdasini 

ko'tarib, qoM va oyoqlarini qimirlatib yotadi.  Impulsiv harakatlar o'yinlarda 

va  umuman  kichik  yoshdagi  bolalaming  xatti-harakatlarida  katta  o'rin 

egallaydi.

Instinktiv  harakatlar  murakkab  ixtiyorsiz  harakatlardandir.  Bunday 

harakatlarning nerv-fiziologik asosi bir-biri bilan ulanib ketgan qator shartsiz 

reflekslardir.

Ixtiyorsiz harakatlarning maxsus turi