P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Aksentirovka, 

aso san ,  k a rik a tu ra   tariq asid ag i  ta s a w u r la r d a   va  su ra t- 

la rd a   n a m o y o n   boMadi.  C h u n o n c h i,  s a n ’a tk o r  b iro n   im p e ria listn in g   k a ri­

k a tu ra   tariq asid ag i  o b ra z in i  y a ra tm o q c h i  boMsa,  u n in g   o g kzini  ju d a   k a tta , 

tish larin i  su lo h m o n d ay ,  p an jala rin i  u zu n   va ch o v u t solib  tu rg a n d a y ,  q o rn in i 

q a p p a y ib   c h iq q a n   qilib,  b o ‘rttirib   k o ‘rsatad i.

S a n ’a tk o r  k o ‘p  shax slarg a  xos  boMgan  o ‘xshash  b e lg ila rn i  o \\s h a ta  

o lish ,  b o ‘rttirib   a k se n tla sh   va  u m u m la sh tirish   yoMi  b ilan   tip ik   o b ra z la r 

yoki  tip la r  y aratad i.  L e rm o n to v n in g   aytishiga  q a ra g a n d a ,  u n in g   asarid a 

ta sv irla n g an   P ech o rin   «ay n an   k o ‘c h irilg a n   su rat  boMsa  h a m   lekin  yolgMz

---

b ir  k ish in in g  su ra ti  em a s,  b u   su ra t  h o z irg i  b o ‘g ‘indagi  b a rc h a   ayb va  n u q - 

so n la rn i  o 'z id a   to 'la   ifo d a la g a n   su ratd ir» .

T ip   —  in d iv id u al  o b ra z d ir,  a m m o   b u   o b ra z d a   b u tu n   b ir  g u ru h ,  sinf, 

m illa t  k ish ilarin in g   en g  x a ra k te rli  b elg ila ri  b irg a b o 'lib ,  yaxlit  aks  e ttirila d i 

yoki  ifo d a la n a d i.

X ay o ln in g  x arakterli xususiyati y a n a  sh u k i,  u b evosita vaziy atd an   «ajra- 

lib»  c h iq a   o la d i  va  m a k o n   h a m d a   z a m o n   jih a tid a n   hozirgi  v a z iy a td a n  

u z o q la s h g a n   yangi  v a ziy atg a  « o 'ta   o lad i» .  S h u n in g   u c h u n   h a m   k o 'p in c h a  

«X ayol  o s m o n id a   say r  qilib  y u rish   k ab i  b ir  n a rsa » ,—  d eb   g ap irad ilar.  X a ­

yol  faoliyati  tufayli biz,  h o zirg i p a y td a  b iz n in g  o ld im iz d a  b o 'lm a g a n   n a rsa - 

Ia m in g   o b ra z la rin i  y a ra ta m iz .  Biz  b u   o b ra z la rn i  u zo q   o 'tm is h g a   n a z a r 

ta sh la b ,  tarixiy  v o q e a la rn i,  ta rix iy   sh a x slarn i  ta s a w u r   qilib  y a ra tish im iz  

yoki  k elajak k a  —  ertag i,  b u n d a n   b ir   yil,  besh  yil  va  yuz  y illar  keyingi 

d av rg a  —  o 'z   tu rm u s h im iz n in g   k elajagiga  n a z a r  ta sh la b ,  o 'z   k elajag im iz- 

n in g   o b ra z la rin i  va  id e a lla rin i  y a ra tish im iz   m u m k in .  Biz ja h o n n in g   h a m ­

m a  m am lak atlarin i xayolim izda kezib ch iq ib , geografik o b y ektlam ing o b ra z ­

larini y a ratam iz,  y u ld u z la rv a  p la n e ta la r h a m d a  rak etalard a bo'lishi  m u m k in  

b o 'lg a n   h a y o tn i  ta s a w u r   q ilib ,  y u ld u z la r  o la m id a   k ezam iz.  X a y o ln in g  

b u n d a y   « k o 'c h is h »   q o b iliy a tin in g   q a y   d a ra ja d a   o 's g a n lig i  x a y o ln in g  

n e c h o g 'li  keng  va  b oy  b o 'lis h in i  k o 'rs a ta d i.

X ay o l  ja ra y o n la rid ag i  o d a m   ta fa k k u ri  k a tta   o 'r in   oladi.  B iro r  yangi 

o b ra z   yoki  ta s a w u r la r   siste m a sin i  y a ra tis h d a   o d a m n in g   o 'y la b   q o 'y g a n  

b iro r  m u ro d i  am alg a  o sh irila d i,  b ir o r  vazifa  hal  q ilin ad i.  K o 'p in c h a   h a r  

tu rli  a b s tra k t  n azariy   fik rlar xayol  y o 'li  b ila n  y a ra tila d ig a n   an iq  o b ra z la rd a  

o c h ib   b e rila d i.  O d a td a ,  h a r  b ir   ra sso m ,  s h o ir,  k o m p o z ito r  ijod  q ilish ja r a ­

y o n id a   b iro r  m asalan i  hal  q ila d i,  o 'z ig a   b iro r  n im a n i  a n iq la b   o lad i  yoki 

b o sh q a la rg a   tu s h u n tirib   b erad i.  L ek in   u  o 'z in in g   fikrlarini  u m u m iy   va 

a b stra k t  tu s h u n c h a la rd a   o c h ib   b e rm a s d a n ,  balki  an iq   o b ra z la rd a   o c h ib  

b e ra d i.  M a sa la n ,  I.A .K rilo v   « O q q u sh ,  q isq ic h b a q a   va  c h o 'rta n b a liq »   m a - 

sa lid a   « O 'r to q la r  ahil  b o 'lm a s a ,  u la rn in g   ishi  y u rish m ay d i» ,  —  d eg an   fik r- 

ni  o b ra z li  qilib  o c h ib   b e ra d i.  B iz  h a r   b ir   s h e ’riy  a sa rd a n ,  h a r  b ir   b a d iiy  

s u ra td a n ,  m u siq a  a sa rid an   sh u   a s a rla rd a   y aq q o l,  obrazli  qilib  o c h ib   b e ri­

la d ig an   aso siy   fik m i,  asosiy  g 'o y a n i  q id ira m iz .

X ayol  ta sa w u rid a g i  a b stra k t  tu s h u n c h a la r   ham   h a r  xil  a lle g o riy a la rd a , 

m e ta fo ra la rd a   va  b o sh q a   sim v o lik   o b ra z la rd a   a n iq lash g an   b o 'la d i.  C h u ­

n o n c h i,  k u c h   yoki  g 'u r u r  to 'g 'ris id a g i  fik r a z a ld a n   beri  sh e r yoki  S e m u rg ' 

q u s h n in g   y aqqol  o b ra z id a   s im v o lik   ta r z d a   ifo d a la n a d i,  im illa b   y u rish  

to 'g 'risid a g i  fik rto sh b a q a  o b ra z id a  ifo d alan ad i va hokazo.  S o 'n g ra ,  tafak k u r, 

xayol  fao liy atin i  ta rtib g a ,  siste m a g a   so lib   tu ra d i.

C h u n o n c h i,  y ozuvchi  k o 'p   ib o ra la rd a n   ib o ra t  badiiy  a sa r y a ra ta y o tg a -

---

n id a   u n in g   ta fa k k u r faoliyati  shu  o b ra z la rn i  m u ay y an   ta rtib g a   k e ltirish d a , 

b ir  b u tu n   q ilib   b irla sh tirish d a   ifo d alan ad i.

Ix tiro ch i  yangi  m a sh in a   y a ra ta y o tg an id a  u n d a   d a stlab ,  sh u   m a sh in a - 

ning  ay rim   q ism lari  va  d etallari  h a m d a   u la rn in g   q an d ay   tu z ilish i  va  ish- 

lashi  t o ‘g ‘risid a  u m u m iy   b ir  fikr  va  ta s a w u r   hosil  b o i a d i .  Ix tiro c h i  fikr 

y uritish  ja ra y o n id a   m a z k u r  ay rim   ta s a w u rla rd a n   hosil  b o 'lg a n   b o 'la ja k  

m a sh in a n in g   b itta   m u ra k k ab   o b razin i  y aratad i.  X ayol  ja ra y o n la ri  m a n a  

shu xususiyatning nerv-fiziologik asosi bosh  m iya p o 'stin in g  ishida  m uayyan 

siste m a  b o rlig id a  b o i s a   kerak.

T a fa k k u r  tufayli  xayol  ja ra y o n la ri  tartib g a  va  sistem ag a  so lin ib g in a 

q o lm a sd a n ,  shu  b ilan   birga,  « to 'x tatilib » ,  n azo rat  q ilinib  h a m   tu rilad i. 

T a fa k k u r  yaxshi  o 's m a g a n   b o is a ,  b ilim   kam   b o is a ,  fan taziy a ju d a   u z o q - 

q a  « u ch ib   ketishi»  va v o q elik k a  h e c h   q a n d ay   o 'x sh a sh lik   to m o n i  q o lm a s- 

ligi  m u m k in .  Q ad im g i  g rek lar  y aratg an   m ifologiya  (afso n alar)  k o 'p   d a ra ­

jad a  u la r  b ilim in in g   ch ek lan g an lig i  va  ta fak k u rlarin in g   shu  b ilim   d a ra ja ­

siga  y arash a  b o ig a n lig i  m a h su lid ir.

X ayol  ta s a w u rla rin in g   pay d o   b o iis h id a   n u tq   k a tta   rol  o 'y n a y d i.  H a r 

kim ga  h am   m a iu m k i,  sh u   ta s a w u rla rn in g   k o 'p i  b o sh q a  k ish ila r  aytib 

b erg an   h ik o y a la rn in g  t a ’siri  o stid a,  sh u n in g d e k ,  o 'q ish  ja ra y o n id a ,  a y n iq ­

sa,  s h e ’riy asarlarni  va badiiy ad ab iy o tn in g  b o sh q a tu rlarin i  o 'q is h   c h o g 'id a  

p a y d o   b o ia d i.  B u n d a  y a n a   quyidagilarga  e ’tib o rn i ja lb   qilish  z a ru r.

X ayol  o b ra z la ri,  g a rc h i