P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

So‘rash  va  suhbat  metodi

S o 'ra sh   va  su h b a t  m e to d i  psixik  h o d isa la m in g   aso san   ich k i,  su b y ek tiv  

to m o n in i  te k sh irish   u c h u n   q o 'lla n ila d i.  Bu  m e to d d a   ta d q iq o tla r   ta x m i- 

n a n   qu y id ag ich a  o 'tk a z ila d i.  T a d q iq o tc h i  psixik  h ayot  h o d isa la rin in g   b i- 

ro n tasin i,  m a sa la n ,  o d a m d a   sh o d lik   hissi  su b y ek tiv   ravishda  q a n d a y   k e - 

c h ish in i,  p o e tik   ijo d iy o t  ja ra y o n i  q a n d a y   b o rish in i,  iro d a g a   b o g 'liq   h a - 

ra k atla rd a  q a ro r  q ab u l  qilish ja ra y o n i  q a n d a y   r o 'y   b e rish in i,  b iro n   m a s a ­

lani  y ech g an d a  ta fa k k u r  ja ra y o n i  q a n d a y   b o rish in i  va  sh u n g a   o 'x s h a s h  

h o d isa la m i  te k sh irish n i  o ld in d a n   vazifa  qilib  q o 'y a d i,  ta d q iq o tc h i  su h b a t 

v aq tid a  tek sh irilu v ch i  kishiga  b e ra d ig a n   savollarni  o ld in d a n   b elg ilab   o la ­

di.  S avollar  s h u n d a y   ta rtib   b ilan  ta n la b   o lin a d ik i,  te k sh irilu v ch i  k ish id a 

qaysi  k e c h in m a la r va o ng ja ra y o n la rin i  o 'rg a n is h   kerak b o 'ls a ,  u  o 'z  ja v o b - 

larid a  xuddi  o 's h a   k e c h in m a la rn i  va  o 's h a   o n g   ja ra y o n la rin i  o y d in la sh - 

tirib   bersin.

T ekshirishning  q a n d ay   borishiga  va  tekshiriluvchi  kishining  individual 

xususiyatlariga  q a ra b ,  su h b a t  v aq tid a  sav o llarn i  o 'z g a rtiris h ,  to 'ld ir is h , 

b oshqacha qilib berish  m u m k in .  Bu vaq td a ta d q iq o tc h i tekshiriluvchi kishini 

kuzatib,  m asalan,  n u tq in in g  xususiyatlarini,  m im ikasini va sh u n g a  o 'x sh a sh  

xislatlarini  qayd  qilib  tu rad i.  B eriladigan  savollarga  tekshiriluvchi  kishi  t e ­

gishli javob  qay tarad i.  T ekshiriladigan  hodisaga  va  sav o llam in g   xarakteriga 

qarab,  tekshiriluvchi  kishi  ichki  k ec h in m a la rin i  m u k am m al  tasvirlab  yoki 

so 'z   bilan  istag an ch a  h isobot  berib,  javob  q aytarishi  m u m k in ,  b a ’zan  te k ­

shiriluvchi  kishi  faqat  «ha»  yoki  «yo'q»  d eb   ja v o b   qaytarishi  lozim   b o 'lib  

qoladigan  ta d q iq o t  d av o m id a  teksh iru v ch in in g   b a rc h a  savollari  va  tek sh iri- 

luvchining  ba rch a ja v o b lari  ipidan  ignasigacha  o 'z g a rtirilm a sd a n   to 'la   y o ­

zib olinadi,  p ro to k o ld a  m u k am m al  qayd  q ilinadi.  lloji  b o 'lsa,  tekshiriluvchi 

kishining javoblari  m a g n ito fo n   lentasiga  yozib  olin ad i.  T ekshiriladigan  b ir 

n e c h a  kishi  bilan , b a ’z a n  esa o 'n la rc h a  va y u z larc h a kishilar b ilan   m u ay y an  

b ir  m av zu d a  savol-javob  va  suhbat  qilinadi.  S h u   tariq a  rejadagi  dastlabki 

m aterial  sistem aga  so lin ad i,  statistik  jih a td a n   ishlab  ch iq ilad i,  analiz  q ilin a ­

di,  klassifikatsiyaga  solinib,  xulosa  chiqariladi.

---

So* rash  va su h b a t  m e to d i  o ‘z - o ‘zini  k u z atish   m eto d i  bilan  tashqi  k u za ­

tish  m e to d in in g   q o ‘shilishidan  iborat.  Bu  y e rd a  o ‘z - o ‘zini  kuzatish  sh u n d a  

n a m o y o n   b o ‘la d ik i,  ta d q iq o tc h i  te k s h irilu v c h i  kish ig a  s a v o lla r  b e rib , 

u n in g   o 'z   ichki  o n g in i  ch u q u rro q   bilib  olishga  m ajb u r etadi.  T ekshiriluvchi 

kishi  ta d q iq o tc h in in g   topshiriqlariga  m uvofiq  va  ta d q iq o tch in in g   yord am i 

b ilan  (savollar  u sta lik   b ila n   b erilg an d a)  o 'z in in g   ichki  h o latlarin i  o ch ib  

tashlab,  tavsiya  e ta d i  va  n u tq id a   ifodalaydi,  s o 'z la r b ilan javob  qaytaradi.

T ash q i  k u z a tish   s h u n d a   n a m o y o n   b o 'la d ik i,  ta d q iq o tc h i  o n g  ja r a y o n ­

larini  o 'z i  u stid a   em a s,  balki  b o sh q a   k ish ila r  u stid a   tek sh irad i.  Psixik  h a ­

y ot  h o d isa la rid a n   b itta sin i  tek sh irish   u c h u n   b ir  kishi  b ilan   em a s,  balki  b ir 

n e c h a   k ish i,  b a ’z a n   esa  k o 'p la b   k ish ila r  s o 'ra s h   va  so 'z la sh   m e to d i  b ila n  

te k sh irilg an i  u c h u n   obyektiv xulosa c h iq a rila d i.  T ek sh irilu v ch i  k ish ilard an  

b iro n ta sin in g   s o 'z   b ila n   q ay targ an   ja v o b la rin i  b o sh q alarin in g   q ay targ an  

javoblariga  so lish tirib ,  ta q q o sla b ,  te k sh irish   m u m k in .  S u h b a t  m e to d in in g  

k am ch ilik lari  h a q id a  g ap irg an d a,  o d a td a ,  b u   m e to d d a n  fo y d alan ish d a t a d ­

q iq o tc h in in g  t a ’siri  b o 'lis h i  m u m k in   d e b  ay ta d ila r.  T a d q iq o tc h in in g  t a ’siri 

b o 'lish i  m u m k in lig in i,  alb a tta ,  h iso b g a  o lish   va  te k sh irish n in g   b o sh la ri- 

d a y o q   b u n g a   y o 'l  q o 'y m a slik   kerak.  B u n in g   u c h u n   savollar  sh u n d a y   b e - 

rilishi  k erak k i,  u la rd a   q a n d a y   b o 'lm a s in   m u a y y a n   jav o b g a  ish o ra  h a m  

q o lm asin .  B u n d a n   ta sh q a ri,  sav o llar  s h u n d a y   berilishi  kerakki,  te k sh iri­

luvchi  k ish in in g   b ir  savolga  q a y targ an   ja v o b la rin i  b o sh q a  savolga  q a y ta - 

rilgan  ja v o b la r  b ila n   n a z o ra t  qilish  m u m k in   b o 'ls in .  S u h b atn i  o 'z ig a   xos 

terg o v g a  a y la n tirib   y u b o rm aslik   kerak.  S u h b a t  sam im iy ,  b em alo l  b o 'lis h i, 

te k sh irilu v ch i  k ish ila rn in g   psixik  h o la tig a   z o 'r   kelm asligi  kerak.  S u h b at 

o d a m   p six ik   h a y o tin in g   b e v o sita   k u z a tis h   va  e k s p e rim e n td a   a n iq la b  

b o im a y d ig a n  ja ra y o n   va  h o llari  h a q id a   m a ’lu m o t  olishga  y o rd a m   b e ra d i­

g a n   b ird a n -b ir  m e to d d ir,  deyish  m u m k in .  M a sa la n ,  kosm osga  p arv o z  q i­

lish  v a q tid a   o d a m n in g   psixik  faoliyat  x u su siy atlari  h a q id a   bilim   o lm o q  

u c h u n   ta d q iq o tc h i  k o sm o n a v tla rn in g   o 'z i  b ila n   su h b a t  qilishi  kerak.

S u h b a t  m e to d i  shaxsning  in d iv id u al  x u su siy atlarin i  ( e ’tiq o d la ri,  h a - 

vaslari, ja m o a g a   m u n o sa b ati,  o 'z  vazifalarini tu sh u n ish ) tekshirishda,  shaxs­

ning  h ay o ti  va  fa o liy atid ag i  m axsus  v o q e a la r,  q a h ra m o n lik ,  ijodiy  m a q o m  

va  sh u n g a   o 'x sh a sh la rn i  tek sh irish d a   q o 'lla n ila d i.  Bu  m e to d   o 'q itis h   va 

tarb iy a la sh n in g   psixik  asoslarini  te k sh irish d a ,  m a sa la n ,  b o la la m in g   k ito b - 

x o n lik k a   h a v a s i n i ,  a y rim   d a r s la r g a   m u n o s a b a t i n i   t e k s h i r i s h d a , 

o 'q u v c h ila m in g   uyga  b erilgan  to p s h iriq la m i  b a jarish d a  x o tirad a  q o ld irish  

u su llarin i,  a y rim   o 'q u v c h ila m in g   d a rs la m i  sust  o 'z la sh tirish   sab ab larin i 

a n iq la sh d a   q o 'lla n ila d i.  H o z ir  su h b a t  m e to d i  p sixologiyada  ju d a   k eng 

q o 'lla n ila d i, ju m la d a n   pedagogik psixologiya,  m e h n a t  psixologiyasi,  ijodiyot 

psixologiyasi,  k o sm ik   psixologiyada  su h b a t  m e to d id a n   fo y d alan ilad i.

B io g rafiy a  m e to d i.  O d a m   p sixikasini  te k sh irish   u c h u n   ayrim   k ishi- 

la rn in g   h ay o ti  v a  faoliyati  h aqidagi  m a ’lu m o tla r,  ayniqsa.  u la rn in g   o 'z la ri 

b erg an   m a ’lu m o tla r   (avtobiografiya,  k u n d a lik   d afta rla r,  m e m u a rla r,  x a t- 

la r),  sh u n in g d e k ,  b o sh q a   k ish ilar yozib  o lg a n   biografiya  m a ’lu m o tla ri  (bi-

---

ografiyalar,  esdaliklar,  xatlar,  x arak teristik alar va sh u n g a o ‘xshashlar)  k a tta  

ah a m iy atg a  egadir.

Bu  m a ’lu m o tla r psixik  faoliyat  n a m o y o n  b o 'lis h in in g  k u z a tish  va ek s­

p e rim e n t  y o ‘li  b ilan  tek sh irib   boM m aydigan  tu rla rin i,  m a salan ,  ijodiy  x a- 

yol  —  p o ez iy a,  m u siq a,  te x n ik a   va  b o sh q a   shu  kabi  so h alard ag i  ijodiyot 

yuksak  ja ra y o n la rin i,  ilm iy  kashfiyotlarda  n a m o y o n   b o 'la d ig a n   ta fa k k u r 

faoliyati  y uksak  ja ra y o n la rin i,  k u ch li  iro d a  va  m a ’naviy  y uksak  sifatlar- 

nin g   a lo h id a   ifodasi  b o ‘lgan  q a h ra m o n lik n i,  sh u n in g d e k ,  gen iallik ,  ta -  

la n tlilik   va  z o ‘r  q obiliyat  kabi  x islatlam i  o c h ish g a  y o rd a m   b e ra d i.  O d a m  

ongi  n a m o y o n  b o 'lish in in g  a n a  sh u n d a y  tu rlari t o ‘g ‘risida e n g  a to q li kishilar 

b ay o n   qilgan  fikrlariga  q a rab   yoki  o ‘sha  sh ax slaig a  y aqin  y u ig an   kishi­

larn in g   g u v o h lik larig a  q arab   k o ‘p g in a  fikr  y u ritish   m u m k in .

B u n d an   ta sh q a ri,  biografiyaga  d o ir  m a ’lu m o tla r  o d a m n in g   ind iv id u al 

k a m o lo tid a   tarb iy a,  sh u n in g d ek ,  kishining  faoliyati  va  o ‘zi  u stid a   ishlashi 

q a n d a y   o ‘rin   tu tg a n i  va  q a n d a y   a h a m iy a t  kasb  e tg a n in i  h a m   bilishga  y o r­

d a m   beradi.

F a o liy a t  sa m a ra la rin i  te k sh irish .  O d a m n in g   faoliyat  s o h a la rin i,  u n in g  

m e h n a t  n atijalarin i  tek sh irish   psixikani  b ilish  u c h u n   m u h im   v o sitad ir. 

O d a m n in g   k u ch   va  qobiliyatlari  u  y a ra ta d ig a n   n a rsalard a  g av d alan ad i.

O d a m z o d   fao liy atin in g   sa m a ra la rin i  te k s h iig a n im iz d a   biz,  sh u   sa m a - 

rala rn i  b a rp o   etg an   k ish ilar q a n d ay   q ilib   fikr q ilg an lik larin i,  his  q ilg an lik - 

l a r i n i ,  n im a g a   i n t i l g a n l i k l a r i n i ,  u la r n in g   ir o d a s i  n a q a d a r   k u c h li 

b o 'lg a n lik la rin i,  u la rd a   q a n d a y   m a h o ra t  va  m a la k a la r  b o 'lg a n lig in i  bilib 

o la m iz .  M a salan ,  b iro r  u y -jo y g a  d iq q at  b ila n   q a ra r  ek a n m iz ,  shu  uyni 

q u rg an   k ish ilarn in g   k o n stru k siy a-tex n ik a  q o b iliy atlari  q a n d a y   b o 'lg a n i, 

u la rn in g   este tik   d id i,  m a ’naviy  sifatlari,  h alo llig i,  m a s’uliyat  sezishi  va 

sh u n g a   o 'x s h a s h la r h a q id a   fikr y u rita   o lam iz.  A yrim   k ish ilarn in g ,  m a ’lu m  

b ir d a v r  k ish ilarin in g ,  m uayyan  yoshdagi  k ish ilarn in g   psixikasini  u larn in g  

faoliyat  sa m aralarig a  q arab   bilsa  boMadi.

K ish ilarn in g   m e h n a t  va  ijodiyot  sa m ara lari  u la m in g   psixikasini  bilish 

u c h u n   ju d a   m u h im   m a n b a la rd ir.

Bu  m e to d  turli yoshdagi b o lala r psixikasining xususiyatlarini tek sh irish ­

d a   m uvaffaqiyat  b ila n   q o 'lla n ilm o q d a .  M a sa la n ,  b o la la m in g   o 'z i  chizgan 

ra sm la rid a n ,  yasagan  q o ‘g ‘irc h o q la rid a n   u la m in g   n a z a r  doirasi  n a q a d a r 

k en g lig in i,  ta s a w u rla rin in g   x a ra k terin i  va  h a jm in i,  ta fa k k u r  x u su siy at­

larin i,  q iziq ish -h av aslarin i  va  sh u n g a  o 'x sh a sh la m i  bilish  m u m k in .

O 'q u v c h ila m in g   b ajargan  ishlarini  tah lil  qilish  p ed ag o g n in g   darsdagi 

m a te ria ln i  o 'q u v c h ila m in g   o 'z la sh tirish   va  z a ru r  m alak a  hosil  qilish  xu­

su siy a tla rin i,  sh u n in g d e k ,  b o la la m in g   q o b iliy at  va  havaslarini  tek sh irib  

bilib  olish ig a  y o rd am   b e rad i.  K ish ilar  psixikasini  bilib  o lish   u c h u n   badiiy 

a d a b iy o tn in g   h a m   k a tta   a h a m iy a ti bor.

---