P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Tabiiy eksperiment. 

T ab iiy   e k sp e rim e n t  m e to d i  o d d iy   obyektiv  su rat - 

d a   k u z a tish   m e to d i  b ilan   la b o ra to riy a   e k sp e rim e n ti  m e to d i  o 'r ta s id a   tu ra ­

di.  Bu  m e to d n i  p ro fe sso r A .F .L a z u rsk iy   k u z a tish   va ta jrib a   m e to d la rin in g  

kam ch ilik larid an  saqlanish va ikkala m eto d n in g  foydali to m o n la rin i q o 'sh ish  

m a q sa d id a   yaratg an .

T abiiy ek sp erim en t  m e to d in in g  m o h iy ati  sh u n d ak i,  bu  yerda tekshiruv - 

chi  kishining o 'z i tekshiriladigan kishida (yoki kishilarda) b iro n  psixik jarayon 

(m asalan ,  x otira,  tafakkur,  d iq q a t)  r o 'y   berishi  u c h u n   yoki  tekshiriladigan 

kishilarda individual xususiyatlarini  (te m p e ra m e n t,  havas)  ro 'y  berishi u ch u n  

m axsus  sh aro it  tu g 'd ira d i.  M asalan,  tek sh irish   lozim   b o 'lg a n   b iro n   psixik 

ja ra y o n   o d atd ag i  dars  v aqtida  yoki  o 'y in   p ay tid a  m axsus  reja b ilan  tek sh iri- 

lu v ch in in g   o 'z ig a  sezd irm asd an   tajrib a  qilib  sinaladi.  A lb atta,  b u   sharoit  va 

u n d a   tek sh irilad ig an   psixik  faoliyat  d astlab  an aliz  qilinadi.  M asalan,  b o la - 

lardagi  m u ay y an   b ir  psixik  ja ra y o n la rn i,  m u ay y an   b ir  x a ra k te r  xususiyat­

larin i,  m u ay y an  b ir q o b iliy atlam i  u la m in g  b iro n -b ir o 'y in d a g i  faoliyati sh a ­

ro itid a  tek sh irilad ig an   b o 'lsa ,  b o la la m in g   tekshirish  n a z a rd a  tu tilg an   psixik 

ja ray o n i,  x a ra k te r xususiyatlari,  qobiliyatlari  qaysi  o 'y in d a ,  ayniqsa,  yaqqol 

k o 'rin ish i  o ld in d a n   bilib  o lin ad i.  T ekshiriluvchi  kishilar sh u n d a n   keyin  te k - 

sh iru v ch i  kishi  to m o n id a n   m axsus  ravishda,  lekin  tek sh irilu v ch i  kishilar 

u c h u n   tab iiy  b o 'lg a n  sh aro itg a,  darsga yoki  bu  o 'rin d a   o 'y in g a  ja lb  qilinadi. 

T ek sh iru v ch i  kishi  b o la la m in g   fao liy atin i  k u zatib  tu ra d i  va  tekshiriluvchi 

b o la la r u c h u n   tab iiy  sh a ro itd a   kelib  ch iq a d ig an   psixik ja ra y o n la rn i  va  b o la- 

la rn in g   individual  xususiyatlarini  qayd  qiladi.  A m m o   tek sh irilay o tg an  b o la ­

lar,  y u q o rid a   aytilganidek,  o 'z   faoliyatlari  m axsus  su ra td a   k u zatib   tu rilg an - 

ligini  sezm asliklari  lozim .  S h u   sh artg a  rioya  q ilin g an d ag in a,  tek sh irila y o t­

g a n   b o la la r  kundalik  h ayot  va  fao liy atd a  o 'z la rin i  q a n d a y   tu tsalar,  m axsus 

y o 'l  b ilan atay in  vujudga  keltirilgan tab iiy  sh a ro itd a h am  o 'z la rin i  o 'sh a n d a y  

sa m im iy at  bilan  tuta d ilar.  B u n d ay   e k sp e rim e n tn in g   tabiiy  eksperim entligi 

h a m   sh u n d a d ir.

T ab iiy   e k sp e rim e n t  m e to d in in g   ta sh q i  k u z a tish   m e to d id a n   farqi  sh u - 

ki,  te k sh iru v c h i  kishi  te k sh irila d ig a n   psixik  h o d is a la m i  z a ru r  b o 'lg a n d a  

m ax su s  y o 'l  b ilan   a tay la b   v ujudga  k e ltira d i.  S o 'n g ra   bu  psixik  h o d isa la m i 

b o s h q a c h a   b ir ta rz d a   v ujudga  k e ltirish   m u m k in   va b u n d a  shu  psixik  h o d i-

---

salarn in g   tab iiy   s u ra td a   r o 'y   b e rm o g 'i  u c h u n   e k sp e rim e n t  y an g i  b ir   s h a ­

ro itd a   o 'tk a z ila d i.