P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

salgina sezila  bosh- 

lagan  darajasini  sezgining  pastki  yoki  absolut  chegarasi  deyiladi. 

Agar 

shu qo'zg'alish kuchi salgina susaytirilsa ham sezgi yo'qoladi.  Sezgi hosil 

qilmaydigan  kuchsiz  qo'zg'alishlar  sezgi  chegarasidan  pastda  turuvchi 

qo'zg'alishlar deb  ataladi.

Maxsus tekshirishlar o'tkazib, ayrim sezgi turlarining absolut (pastki) che­

garasi topilgan.  Masalan,  havo agar tamomila tiniq bo'lsa edi,  bunda sham- 

ning  mingdan  bir  qismi  darajasida  bo'lgan  numi  bir  kilometr joydan  turib 

ko'ra olar edik.  Hidga bo'lgan sezgilar ham nihoyat darajada o'tkirdir.  Masa­

lan, bir litr havoda bir milligramm sun’iy mushkning 0,000005 hissasi bo'lganda 

ham uning hidi  sezilishi  maxsus tajriba bilan isbot etilgan.  Xininning achchiq 

mazasi 0,0003 foizli eritmasida ham sezila boshlashi isbot etilgan.

Sezgi  hosil  qiladigan  qo'zg'alishning  kuchi  o'zgarishi,  ya’ni  ortishi 

yoki kamayishi mumkin. Qo'zg'alish o'zgarganda sezgi kuchi ham o'zgaradi 

(oshadi  yoki  kamayadi).  Agar uyda  bitta  lampochka yonib turgan bo'lsa, 

muayyan  darajada  yorug'lik sezamiz.  Agar  yana  bir shunday  lampochka 

yoqib  qo'yilsa,  yorug'lik  sezgisi  kuchayadi.  Qo'limizdagi  bir  kilogramm 

og'irlikka yana  bir kilogramm  og'irlik  qo'shsak,  og'irlik sezgisi  kuchliroq 

bo'lib  qoladi.  Ammo  qo'zg'alish  kuchining  har  bir  o'zgarishi  sezgining 

kuchini  o'zgartira  olmas  ekan.  Sezgilaming  kuchi  qo'zg'alish  muayyan 

miqdorda  oshganda  yoki  kamaygandagina  o'zgarar  ekan.  Masalan,  bir 

stakan  suvda  6  g  qand  eritsak,  muayyan  darajada  shirin  maza  sezamiz. 

Eritilgan shu qandga yana  1 g qand qo'shsak,  shirin  mazani bilish sezgisi 

o'zgarmaydi.  Shirin  mazani  bilish  sezgisi  birmuncha  ortishi  uchun  6  g 

qandga  yana  2  g  qand  qo'shish  (ya’ni,  butun  qand  miqdorining  uchdan 

biricha qand  qo'shish)  kerak ekan.

---

Boshqa bir misol olaylik: agar uyga ikki yuz sham kuchiga ega bo'lgan 

lampochka  yoqib  qo'yilsa  va  unga  bir yoki  bir yarim  sham  kuchiga  ega 

bo'lgan  yorug'lik  qo'shilsa,  yorug'likning  fizik  o'zgarishi  sezgiga  ta’sir 

etmaydi.  Yorug'likning  payqaladigan  darajada  o'zgarganligi  sezilmog'i 

uchun yorug'lik kuchini kamida yuzdan bir hissa oshirish, ya’ni keltirilgan 

misolda  ikki  yuz  sham  kuchiga  kamida  ikki  sham  kuchi  qo'shish  kerak. 

Ammo  yorug'lik  kuchining  bu  tariqa  arang  payqaladigan  darajada 

o'zgarganligi  sezgisini  eksperiment  sharoitidagina  hosil  qilish  mumkin.

Yorug'lik kuchining payqaladigan darajada o'zgarganligi odatdagi sha­

roitda sezilmog'i uchun qo'zg'ovchini ikki sham kuchidan ko'proq kuchay­

tirish  kerak.  Tovush  kuchining  payqaladigan  darajada  o'zgarganligi 

sezilmog'i uchun qo'zg'ovchi kuchini taxminan uchdan bir hissa kuchay­

tirish  lozim;  og'irlik  kuchining  payqaladigan  darajada  o'zgarganligi 

sezilmog'i  uchun  o'n  yettidan  bir hissa  oshirish  lozim.

Qo'zg'ovchilar  ta’siri  o'rtasidagi  sezilar-sezilmas  salgina  farqni  se- 

zishni