P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

X  bob.  DIQQAT

I.  DIQQAT  TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA

Biz  bundan  oldingi  boblarda  aqliy  faoliyatning  ayrim  turlarini  bayon 

qilganda  diqqatning  ahamiyati  haqida gapirib  o ‘tgan  edik.  Aqliy  faoliyat­

ning  barcha  turlarida  diqqat  ishtirok  etadi.  Bizning  ish-harakatlarimiz 

ham  diqqat  ishtiroki  bilan  sodir  b oiadi.

Diqqat  deb,  ongni  bir  nuqtaga  to ‘plab,  muayyan  bir  obyektga  faol 

qaratilishini  aytamiz; 

biz  o ‘z  faoliyatimiz  jarayonida  idrok  va  tasaw u r 

qiladigan  har bir  narsa,  har  bir  hodisa,  o ‘zimizning  qilgan  ishlarimiz,  o ;v 

va  fikrlarimiz  diqqatning  obyekti  b o l a   oladi.

Diqqat  paytida 

ongning  bir  nuqtaga  t o ‘planishi  ong  doirasining  to ra - 

yishidan  iboratdir; 

bunda  go ‘yoki  ong  doirasi  anchagina  tig'izlanadi.  Ana 

shunday  torayish  va  tormozlanish  tufayli  ong  doirasi  juda  ham  yorqin- 

lashadi.  Ongning  eng  tormozlangan  va  binobarin,  eng  yorqin  nuqtasi 

diqqatning  fokusi  (ya’ni  markazi)  deb  ataladi.  Ana  shu  fokusga  tushgan 

barcha  narsalar  (idrok  qilinayotgan  predmetlar,  tasawurlar,  fikrlar)  juda 

t o l a ,   yorqin  hamda juda  aniq  aks  ettiriladi.

Diqqatga  hamma  vaqt  u  yoki  bu  darajadagi  faollik  xosdir.  Bunday 

faollik  ongning  bir  nuqtaga  to ‘planishining  kuchayishi  va  m a l u m   vaqt 

mobaynida  diqqat  qaratilgan  narsaga  ongning  faol  yo'naltirilishini  saqlab 

turishdan  iboratdir.

Diqqatimiz qaratilgan obyektlar ongimizning to‘plangan «zonasida» juda 

aniqlik  va  yaqqollik  bilan  aks  ettiriladi.  Bu  yerda  yana  shuni  ham  nazarda 

tut ish  kerakki,  diqqat  —  idrok,  xotira,  xayol,  tafakkur  va  nutq  singari  alo­

hida  psixik jarayon  emas.  Diqqat  hamma  psixik jarayonlarda  ko'rinadi.  Biz 

«shunchaki»  diqqatli  b o la   olmaymiz,  balki  biz  diqqat  bilan  idrok  qilamiz 

(qaraymiz,  eshitamiz),  diqqat  bilan  esda  olib  qolamiz,  o'vlaymiz,  diqqat 

bilan  muhokama  vuritainiz,  gaplashamiz.  Diqqat  aqliy  jarayonlarning  si­

fatini  ta ’minlaydigan  ichki  faollikdir.  Diqqat  har qanday  faoliyatning  zaru- 

riy  shartidir.  Mana  shu  hoi  fransuz  olimlaridan  Kyuvcni  o'z  zamonasida 

geniallikni  chidamli  diqqat  deb  ta'riflashga  undagan  edi.  Masalan,  u  Nyu- 

tonning  genialligi  diqqatining  kuchi  va  barqarorligidadir,  deb  ko'rsatadi. 

Nyutonning o'zi  «Siz butun  dunyo  tortilish  qonunini  ochishga  nima  tufayli 

muyassar bo'ldingiz»  deb  berilgan  savolga:  «Fikri-zikrim  doimo  shu  n:isa- 

laga  qaratilganligidan  muyassar  bo'ldim»,  deb javob  bergan.

2 5 7

---

Albatta,  diqqatga  bunday  baho  berish  uning  ahamiyatini  haddan 

tashqari  oshirib  ko'rsatishdir.  Lekin  bu  baho  diqqatning  inson  faoliyati­

ning  barcha  turlari  uchun  ahamiyati  katta  ekanligini  ko'rsatib  beradi. 

Darhaqiqat,  o‘tin  yorish,  yer chopish  kabi  eng  oddiy  ishlarni  ham,  ma­

shinalar bilan  ishlash,  ilmiy tekshirishlar olib  borish  kabi  eng  murakkab 

ishlarni  esa diqqatning  ishtirokisiz bajarib bo'lmaydi.

Diqqat  o'qish  ishining  ham  zaruriy  shartidir.  O'quvchilaming  dars 

materiallarini  muvaffaqiyat  bilan  o'zlashtirishlari,  dastawal  diqqatning 

mavjud bo'lishiga bog'liqdir. K.D.Ushinskiyning aytishicha: «Diqqat ruhiy 

hayotimizning shunday yagona bir eshigidirki, ongimizga kiradigan narsa­

larning  barchasi  shu  eshik  orqali  o'tib  kiradi».

Ayrim  o'quvchilarda  uchraydigan  o'zlashtira  olmaslik  holatining  sa- 

babini,  awalo,  ular diqqatining  yetarli  emasligidan  qidirish  kerak.  Xoti­

raning  bo'shligi,  o'quv  materiallarini  o'zlashtirishning  bo'shligi,  asosan, 

diqqatning  bo'shligidan  kelib  chiqadi.

Mana shuning uchun ham pedagog o'qitish ishida yuksak muvaffaqi- 

yatga erishishni  istar ekan, o'quvchilar diqqatini va, xususan, eng barqaror 

va eng kuchli diqqatini uyushtirish hamda tarbiyalash haqida jon  kuydiri- 

shi  lozim.