P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

jarayonlari 

hayratda  qolish,  taajjublanish,  qiziqish,  bilishga 

intilish, yangilikni sezish singari emotsional kechinmalar bilan bog'langan. 

Mana  shu  hislarning  hammasi  tafakkur  jarayonlarini  tug'diradi  va 

rag'batlantiradi,  bu  jarayonlarni  maroqli,  zavqli  qiladi  va  jonlantiradi. 

Yuqorida  aytib  o'tilganidek,  ayrim  muhokamalarning  chinligi  yoki  chin 

emasligiga,  muhokamalarimizning  to'g'ri  yoki  noto'g'riligiga  bo'lgan 

ishonch  yoki  shubhalanish  hissi  tafakkur jarayonlarida  katta  o'rin  oladi.

---

Fikrlash  faoliyati  paytida  odamdagi  umumiy  emotsional  holat  yoki 

kayfiyat  ham tafakkur jarayonlarida  ancha  ahamiyatga  ega.  Har  qanday 

ijobiy (quvonchli,  yoqimli)  kayfiyat  odatda odamning fikrlash  faoliyatini 

ham  oshiradi.  Odam  yomon,  noxush  kayfiyatda bo'lganida  (xafa bo'lib, 

qo'rqib  tuiganida)  uning  fikrlash jarayonlari  ham  pasayib  ketadi.  Biroq, 

agar ijobiy hislar juda kuchayib ketsa,  bu  ijobiy hislar ham tafakkur jara­

yonlarini  bo'shashtirib  yuborishi  mumkin.  Odamda  kuchli  hislar  paydo 

bo'lganidan  ko'pincha  uning fikri  «chuvalib  ketadi»,  «to'xtalib  qoladi».

Emotsional  holat  fikrlarimizning  yo'nalishiga  ta’sir qiladi.  Kayfiyat- 

ning va shaxsiy manfaatning ta’siri ostida bizning ayrim narsalar to'g'risidagi 

muhokamalarimiz  g'arazli,  bir  tomonlama  bo'lishi  va  shu  sababli  ha­

qiqatni  aks  ettirmaydigan  xato  muhokamalar bo'lishi  mumkin.

Odamning irodasi ba’zi hislaming tafakkur jarayonlariga salbiy ta’sirini 

bosish,  yo'qotishda  katta  rol  o'ynaydi.  Tafakkur jarayonlaridagi  iroda, 

awalo,  u  yoki  bu  vazifani  hal  qilishga,  qo'yilgan  savolga javob  topishga 

intilishda,  u  yoki  bu  narsalar  to'g'risida  chin  va  to'la  ravishda  asosli 

muhokamalar hosil  qilishga  intilishda  namoyon  bo'ladi.

Biroq,  vazifani  hal  qilmoq  uchun,  haqiqatga  erishmoq  uchun  birgina 

istakning  o'zi  kifoya qilmaydi.  Vazifani  hal  qilish,  qo'yilgan  savolga javob 

topish,  tushunish jarayonida  muhokamalarning  to'g'riligini  belgilab  olish, 

fikrlarni shakllantirish va so'z bilan  ifodalash  paytlarida bir talay qiyinchi­

liklar,  ba’zan  katta  to'sqinliklar  uchraydi,  ularni  bartaraf  qilmoq  uchun 

irodani ishga solishga, sabr va matonat bilan harakat qilishga to'g'ri keladi.

Iroda,  asosan,  odamning  amaliy  faoliyatida  namoyon  bo'ladi.  Ama­

liyot  esa  muhokamalarimizning  chinligini  ko'rsatib  beruvchi  asosiy  me- 

zondir.

Tafakkur  nutq til  bilan  chambarchas  bog'langan.  Bu  haqda quyidagi 

bobda gapiramiz.