P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

I I I .   X A Y O L   T U R L A R I

Xayol  h a r xil  tu rla rd a   n a m o y o n   boMadi.  T a s a w u r xayoli,  ijodiy  xayol, 

ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy  xayol  —  xayol  tu rla ri  ju m la sid a n   b o ‘lib,  u la r  b ir- 

b irid an   farq  qiladi.

Tasawur  xayoli  va  ijodiy  xayol. 

T a s a w u r   xayoli  deb,  hozir  yoki 

0

‘tmishda  aslida  mavjud  boMsa  ham ,  lekin  bizning  tajribamizda  hali 

uchram agan  va  biz  idrok  qilmagan  narsa  va  hodisalar  t o ‘g lrisida  ta s a w u r 

ham da obrazlar yaratishdan  iborat  b o ‘lgan  xayol  turini  aytamiz.  Bu  narsa­

larning  obrazlari  b o sh q a  kishilarning  aytib  bergan  s o ‘zlari  asosida, 

shuningdek,  yozma  va  boshqa  hujjatlar  asosida  yaratiladi.

M a n a   shu  h a m m a   m isollardagi  t a s a w u r   obyektlari  h o z i r   yoki 

o ‘tm ish d a  aslida  boMgan  boMsa-da,  lekin  biz  o ‘zimiz  bevosita  idrok 

qilmagan  obyektlardir.  T a s a w u r   xayoli  jara y o n id a  o d am   o ‘zi  k o ‘z  o l ­

diga  keltirayotgan  o brazning  obyekti  haqiqatan  ham   m uayyan  joyda 

boMganligini  yoki  m uayyan  vaqtda  boMganligini  anglaydi.  T a s a w u r  xa- 

yolining  xarakterli  xususiyati  ham   m an a  shudir.  M asalan,  arxiv  hujjat- 

lari  va  tarixiy  yodgorlik  bilan  ishlayotgan  tarixchining  xayoli  ham   shu 

ju m la dandir,  chunki  u  tarixda  boMib  o ‘tgan  voqealarni  shu  m ateriallar 

asosida  k o ‘z  oldiga  keltiradi.

Kimdir  —  birov  maMum  bir  sistemaga  solgan,  undagi  obrazlarni  ham 

yaratgan  tayyor  material  asosida  biron-bir  obraz  yaratayotganda  qilingan 

xayol  ham  t a s a w u r  xayoli  boMadi.  Masalan,  badiiy  asarni 

0

‘qiganimizda, 

badiiy  suratni  k o ‘rg a nim izda ,  texnika  chertyojlarini  va  sxem alarini 

o ‘qiganimizda,  hikoya  eshitganimizda  bizning  ongimizda  shaxslarning, 

suratlarning,  tabiat  manzaralarining,  voqealarning obrazlari  paydo  boMadi.

---

B u n d a  b o sh q a  sh a x sla r y a ra tg an   ta y y o r o b ra z n in g   o ‘zigina  o ‘z la sh tirila d i, 

deyish  m u m k in .  B u n d a  m u ay y an   b ir o b r a z n i  ta s a w u r  qilish  k o ‘p jih a td a n  

m uallifning y aratgan o b razi q an d ay  usullar bilan bun y o d  qilinganiga b o g 'liq  

boMadi,  m u allifn in g   b a d iiy   m ah o ra tig a   bogMiq  boM adi,  lek in ,  shu  b ilan  

birga,  t a s a w u r  q ilin a y o tg a n   o b ra z n in g   m u a y y an   b ir d arajad ag i  m a z m u n i, 

toMiqligi,  y o rq in lig i sh u   o b ra z n i  idrok qiluvchi  o d a m   x ay o lin in g  qay  d a r a ­

ja d a   o 's g a n lig ig a   h a m   bogM iq  boM adi.  H a r  b ir   kishi  o ‘q iy o tg a n id a , 

k o ‘r a y o t g a n i d a ,  e s h i t a y o t g a n i d a   o b y e k tg a   m u v o f iq   o 'z   o b r a z i n i  

y aratad i.  M a sa la n ,  L .N .T o lsto y n in g   «A nna  K arenina»  ro m a n in i  o 'q ig a n  

h a r  b ir  k ito b x o n   A n n a ,  V ronskiy,  Levin  va  b o sh q a la rn in g   maMum  d a ra ­

jad a  o 'z ig a   (shu  k ito b x o n g a)  xos  boMgan  o b razin i  y aratad i.

G e o g rafik  k a rtala rg a  k o 'z  yuritilgan  v aq td a va geografiyaga  d o ir k ito b ­

larni  o 'q ig a n   v a q td a   h a m ,  o d a m d a   real  geografik  o b y e k tla rn in g   -   to g 'la r, 

d ary o lar,  d en g iz la r,  o 'r m o n la r  va  shu  k ab ilarn in g   o b razlari  vujudga  k e la ­

di.  C h iz m a la r  va  su ra tla rn i  k o 'z d a n   k e ch iray o tg an   kishida  ishlab  tu rg a n  

m a sh in a la rn in g   teg ish li  o b razla ri  vujudga  keladi.

O 'q itis h   ja ra y o n id a   o 'q u v c h ila rd a   t a s a w u r   xayoli  u la rn in g   shax siy  

ta jrib a la rid a   u c h ra m a g a n   yoki  z a m o n   va  m a k o n   jih a tid a n   u larg a  u z o q  

boMgan  o b y e k tla r  to 'g 'r is id a g i  b ilim la m i  o 'z la s h tiris h la rid a   n a m o y o n  

boM adi.  M a sa la n ,  ta rix g a ,  g e ografiyaga,  k o sm o g rafiy ag a  va  b o sh q a   sh u  

kabi  fa n la rg a   d o ir   b ilim la r  m a n a   s h u n d a y   ta s a w u r   xayoli  ja ra y o n id a  

o 'z la s h tirilg a n   b ilim la rd ir.