P habibullaev

j
 ~  ю 1 
К
 
atrofida.  Bunday  remperaturada  geliy  to'la 
ionlashgan bo'ladi.  Boshqacha aytganda, bunday yulduziar geliy yadrolari 
va  elektronlardan  iborat.  Bunday  model  asosan  oq  m ittilarning 
parametrlarini  aniqlashi  mumkin.  Hisoblash  ko'rsatadiki,  oq  mitti 
yuiduzning massasi 
M
 Quyosh  M 0  atrofida bo'lib, uning yuqori chegarasi 
(Chandrasekar  chegarasi  1931  у  aniqlangan) 
M t
.  = 1,4M0  ga  teng. 
Binobarin, oq mittilarning massalari  1,4  M 0  dan katta bo'lmaydi. Demak, 
A-/,.,  massali  yoki  shunga  yaqin  massali  yulduziar,  jumladan,  bizning 
Quyoshimiz ham «umri»ning oxirida oq mitti yulduzga aylanadi.
Agar  yulduz  massasi  juda  katta  bo'lib,  gravitatsion  siqilish  davom 
etib, yadro moddasi zichligi 
\Oi4g/sm'J
 gacha borsa, u holda neytronlanish 
hodisasi yuz beradi va natijada o'ta yangi yulduz o'rnida asosan neytronlardan 
iborat neytron yulduz hosil bo'ladi.  Bunda zichlik oq mitti yulduz zichiigidan 
bir  necha  million  mart a  katta bo'ladi.  Oq  mitti  bir  necha ming kilometr 
radiusga ega bo'Isa, neytron yulduz atigi bir necha kilometrli  radiusga ega 
bo'ladi,
Bu  yerda  shuni  ta’kidlash  lozimki,  yulduzdagi  proton  va  elektron 
neytronni  hosil  qilishi  uchun  qo'shimcha  energiya  —  gravitatsiya  siqish 
kuchi hisobidan olinadi. Natijada proton va elektron neytronga aylanadi va 
yulduz  asosan  neytronlardan  iborat  bo'lib  qoladi.
Umuman  oq  mittilarda  fermi-gaz  (elektronlar)  bosimi  gradiyenti 
gravitatsion siqilish kuchi bilan muvozanatda bo'ladi.  Neytron yulduzlarda 
esa  ayuigan  gaz  neytronlar  bosimi  gradiyenti  bilan  gravitatsiya  siqilish 
kuchi muvozanatda bo'ladi.
Oq mittilarning radiusi Quyosh radiusiga nisbatan yuz martacha kichik. 
Demak,  p~l//?3  bo'lganidan  oq  mittilardagi  massa  zichligi  Quyoshdagi 
zichlikdan  (p  ~  1,41 
gr/sm3)
  million  marta  katta. 
Bunday  zichlikda  oq 
mitti yulduzlardagi  bosimni  aynigan  elektronlar bosimi  tashkil etadi.  Shu 
sababli ham  oq mitti yulduzlarni aynigan yulduziar ham deb ataladi.
Shunday  qilib,  m a’lum  massadan  ortiq  bo'lmagan  massali  normal 
yulduziar,  ularda  termoyadro  yoqilg'isi  amalda  qolmagandan  keyin 
gravitatsion siqilish natijasida hamda tashqi qobig'idan qutilgandan keyin 
oq  mitti  yulduzlarga  aylanadi.  Bunda  awal  temperatura  yuqori  bo'lib  u
2  10s AT atrofida bo'ladi, so'ng oq mitti sovib boradi.  Ulaming nurlanishidagi 
energiya manbai asosan ionlaming issiqlik energiyasidir.  Hisoblashga ko'ra, 
galaktikadagi  yulduzlarning  3-10  foizini  oq  mitti  yulduziar tashkil  etadi.
1  1 о

---

Endi siqilishga qarshi fermionlarning ko‘rsatayotgan  bosimini ko'raylik. 
Pauli prinsipigako‘ra,  har  bir  kvant holatda bittadan ort iq fermion bo‘la 
oimaydi.  Birlik  hajmdagi 
p,p+dp
 impuls intervalidagi  kvant  holatlar soni 
(2.У+ 
\)4np2dp / h1
 ifoda  bilan  aniqlanadi.  Fermionlar uchun  spin 
s
 = 1/2 
boMgani  uchun  (25-ь I >=2.
Juda past temperaturada (7=0A) har bir kvant holatda bittadan fermion 
bo‘ladi. Demak, birlik hajmdagi zarralar soni n ni topish uchun kvant holatlar 
sonini  topish  kerak.  Buning  uchun,  ma’lumki,  yuqoridagi  ifodani  (0, 
pf) 
intervalda integrallash lozim; bunda 
pf
 Fermi sathidagi fermion impulsi:
C&np'dp
 
8тс 
л
n ~  ) ~ V ~ ~ V ^ P
f
 
(8)
«
Bundan  impuls 
pF
 ni  aniqlaymiz
/;, = (3/8лУ'3/7лГ3 
(9)
Fermi sathidagi zarra energiyasi 
no reiyativistik holda