P habibullaev

H i   '^ ( . v   ) =   E i v|i ; ( x  )
(
6
)
(7)
(8)
к
 
e,
3 
e.
2  E;
1  e,
l.I-rasm.
7

---

D inam ik nuqtai  nazardan  Ixtiyoriy bitta zarraga tegishli  (6)  Shredinger 
tenglamasini yechib,  holatlar  Wi , v 2
■■■■ va bularga mos energetik sathlar, 
m asalan, 
....  aniqlanadi.  Bu bitta zarra  uchun aniqlangan energiya
sathlari  sonini  zarralar soni  N  ga  nisbatan juda  katta  deb  qarab  (bu  ideal 
kvant  gaz  bo'lishlik  sharti),  shu  energiya  sathlarida  N   ta  zarraning 
taqsim lanish  qonunini  aniqlash  bir  zarraviy  m etodning  vazifasidir  (1.1- 
rasm ).  D inam ik  nuqtayi  nazardan  bitta  zarraga tegishli  m asalani  yechib, 
energiya  sathlari  bo'yicha  ko‘p  zarralarning  taqsim otini  tadqiq  qilish  — 
bu  bir  zarraviy  m etoddir.
Z a rra la r  o ‘zlarining  ho lat  funksiyalari  —  to 'iq in   funksiyalarining 
xarakteriga qarab ikki turga: bozonlar va fermionlarga bo'linadi.  Biz shularga 
qisqacha lo'xtaylik.
Agar ikki zarraga  klassik fizika  nuqtai  nazaridan qaralsa,  ular uzluksiz 
harakatlanayotganligini kuzatish  m um kin,  ya’ni ulam i prinsipial jih atdan  
alohida  kuzatish va dem ak,  ajratish,  farqlash  m um kin.  Kvant  m exanikada 
m ikrozarralarning  holatlari  diskret  o'zgaradi.  Bir turga  tegishli  ikki  zarra 
bir  xil  holatda  bo'isa,  ularning  xarakteristikalari  bir  xil  bo'ladi.  Bu  esa 
ular ning aynan bir xilligiga,  ularni farqlash  m um kin emasligiga oiib keladi.
Klassik  zarralar  to'qnashganda  (1.2-rasm ),  har  doim   qaysi  biri  qaysi 
tom onga  ketganini  aniqlash  (ko'rish,  bilish)  m um kin.
Kvant  zarralarda trayektoriyalar yo'q,  shu sababli  m a’lum  “trubka”ning 
ic h id a   to 'iq in   p ak et  h a ra k a tla n a y o tir 
deb  q arash   m u m k in .  A gar 
“trubka” larto 'q n ash sa (yoki yaqinlashsa)  qaysi zarra qaysi joyda ekanligini 
aniq  bilish  m um kin  emas.  Shu  sababli,  bir  zarra  bir  tom onga,  ikkinchi 
zarra ikkinchi tom onga ketganligini  (impulsning saqlanish  qonuni asosida) 
aniqlash  m um kin  (q. 1.2-rasm).  Shunday qilib,  kvant  m exanikada postulat 
sifatida  ay n anlikprinsipi  qabul  qilinadi.