P. Gulyamov, R. QuRbonniyozov, m avEzov, n. SaiDova

Tog‘ va tekislik daryolari. 
Tog‘ daryolari tekislik daryolariga qara-
ganda juda tez oqadi, vodiylari tor va chuqur bo‘ladi. Ko‘p daryolar 
tog‘lardan  boshlanib,  tekislikka  oqib  chiqadi  va  tekislik  daryosiga 
ay lanadi.  Bunday  daryolarga  Sirdaryo, Amudaryo  va  Zarafshon 
daryolarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Sirdaryo Tyanshan tog‘larida 
5000 m ga yaqin balandlikdan Norin nomi bilan boshlanadi. Tog‘lar 
44­rasm. Daryo havzasi va uning tarkibiy qismlari.
Suvayirg‘ich
Daryo manbayi
Suvayirg‘ich
Daryo havzasi
Irmoq
Daryo
 o‘zani
Delta
Daryo mansabi
http://eduportal.uz

---

65
Ye
r
ni
ng 
 suv
  qob
ig‘
i —
  g
idr
osfe
r
a
orasidagi chuqur daralarda hayqirib oqadi. Tekislikka chiqqanidan keyin 
keng o‘zanda yoyilib, sekin oqadi. Daryolar tog‘lardan yemirib, oqizib 
kelgan  tog‘  jinslari  —  katta  toshlar  o‘zanida  cho‘kib  qoladi.  Daryo 
tekislikka chiqqanda esa suvdan qum va loyqa cho‘kib qoladi. Daryolar 
suvidan cho‘kindi jinslarning saralanib cho‘kishi qonuniyatini birinchi 
bo‘lib Abu Rayhon Beruniy aniqlagan.
Daryolar  suvi  baland  joylardan  otilib  tushib,  sharsharalarni  ho-
sil  qiladi  (45-rasm).  Dunyodagi  eng  baland  sharshara  Janubiy Ame-
rikada,  Churun  daryosidagi Anxel  sharsharasi.  Uning  balandligi 
1054  m.  Lekin  suvi  ko‘p  emas.  Eng  sersuv  sharsharalardan  biri  – 
Shi  moliy Amerikadagi  Niagara  sharsharasidir.  Bu  sharsharada  suv  
48 m balandlikdan otilib tushadi (46-rasm). Yana bir katta sharshara 
Afri kadagi viktoriya  sharsharasi.  Unda  suv  120  m  balanddan  otilib 
tushadi (bu sharsharalarni yarimsharlar tabiiy xaritasidan toping).