P. Gulyamov, R. QuRbonniyozov, m avEzov, n. SaiDova

Tayanch so‘z va tushunchalar
  organizmlar 
 
 
 o‘txo‘r hayvonlar
  organik modda    
 Go‘shtxo‘r hayvonlar 
  noorganik modda   
 biosfera
  cho‘l  
 
            vohalar
1. 
Biosfera qanday qobiq? Uning qalinligi qancha?
2. 
Yerda hayot belgilari qachon paydo bo‘lgan?
3. 
Inson  paydo  bo‘lganidan  keyin  tabiatga  qanday  ta’sir 
ko‘rsatgan?
4. 
Biosferaning  qaysi  qismida  organizmlar  eng  zich  tar-
qalgan?
5. 
vohalar  deb  qanday  joylarga  aytiladi?  O‘qituvchingiz 
yordamida  O‘zbekistondagi  vo halarni  tabiiy  xaritadan 
ko‘rsating va nomlarini daf taringizga yozib qo‘ying.
   
     
29­§.
   
TabiaT   zonalaRi
T
abiatni  hosil  qiluvchi  tarkibiy  qismlar  – komponentlar (tog‘ 
jinslari, suv, havo, tuproqlar, o‘simliklar va hayvonot dunyosi) tabiatda 
alohida-alohida,  bir-biridan  ajralgan  holda  uchramaydi.  Ular  bir-biri 
bilan bog‘lanib ketgan va o‘zaro ta’sir etib turadi. Ular birgalikda tabiat 
kompleksini
,  ya’ni  tabiiy  uyg‘unlikni  hosil  qiladi. Tabiat  kompleksi 
shunday tabiiy uyg‘unlikki, unda bironta komponent o‘zgarsa, boshqa 
komponentlar  ham o‘zgaradi.
http://eduportal.uz

---

97
B
iosfe
r
a.
 inson 
 v
a
  t
a
B
ia
t
Yer yuzida katta-kichik tabiat komplekslari juda ko‘p. Geografik 
mintaqalar, tabiat zonalari ham tabiat komplekslaridir.
Yerning sharsimon shaklda ekanligi sababli Quyoshdan keladigan 
yorug‘lik  va  issiqlik Yer  yuzida  bir  xilda  taqsimlanmaydi.  Uning 
miqdori  ekvator  atroflaridan  Shimoliy  va  Janubiy  qutblarga  tomon 
kamayib boradi. Buni avvalgi darslardan bilib olgansiz.
Yer  yuzida  quruqlik  va  okeanlar  juda  notekis  taqsimlangan. Yer 
yuzasining relyefi ham har xil. Bular quruqlik yuzasining Quyosh nuri 
bilan  isitilishiga,  havoning  haroratiga,  shamollarning  yo‘nalishiga, 
yog‘inlarning  miqdori  va  qaysi  fasllarda  yog‘ishiga  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Mana shu barcha ta’sirlar natijasida Yer yuzida ekvatordan qutblarga 
tomon tabiat o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar tabiat zonalarini vujudga 
keltiradi.
Quruqlikdagi iqlimi, tuproqlari, o‘simlik va hayvonot dunyosi bir-
biridan  farq  qiladigan  yirik  tabiiy  komplekslari  tabiat zonalari  deb 
ataladi. «Zona» lotincha so‘z bo‘lib, uzun cho‘zilgan, ensiz yer degan 
ma’noni bildiradi. Tabiat zonalari ham Yer yuzida ko‘pincha g‘arbdan 
sharqqa tomon cho‘zilgan bo‘ladi (63-rasm).
Har  bir  tabiat  zonasi  boshqa  zonalardan  iqlimi,  yog‘in  miqdori, 
o‘simliklari,  tuproqlari  va  hayvonot  dunyosiga  ko‘ra,  ya’ni  tabiat 
manzarasi bilan farq qiladi.
Tabiat  zonalari  ekvatordan  qutblarga  tomon  almashinib  boradi. 
Asosiy zonalar quyidagilar: