О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

 
Antibiotiklar. Fitonsidlar 
Ko’p  hollarda  mikrob-antogonistning  halok  etuvchi  taosiri  uning  muhitga 
specifik  biologik  faol  kimyoviy  modda  ajratib  chiqarishi  tufayli  sodir  bo’ladi. 
Bunday  moddalar  antibiotiklar  deyiladi.  Antibiotik  ajratib  chiqaruvchi 
mikroorganizmlar tabiatda keng tarqalgan. Bu xususiyatga ko’pgina zamburug’lar, 

---

43 
 
bakteriyalar,  ayniqsa,  aktinomicetlar  ega.  Ayrim  mikroorganizmlar  bir  vaqtning 
o’zida bir necha xil antibiotik hosil qilishi mumkin. 
Antaganizm  hodisasini  Petri  likopchasida  bir  vaqtning  o’zida  turli 
mikroorganizmlarni  o’stirishda  kuzatish  mumkin.  Mikrob-antagonist  koloniyasi 
atrofida steril zona hosil bo’lib, bu zonada ushbu antagonistga taosirchan bo’lgan 
mikroorganizm rivojlanishi kuzatilmaydi. 
Antibiotiklarning  juda  ko’plari  ajratib  olingan  va  o’rganilgan.  Ularning 
kimyoviy  tabiati  turlichadir.  Antibiotiklarning  o’ziga  xos  xususiyati  –  ularning 
tanlab  taosir  etishi,  yaoni  maolum  mikroorganizmga  maolum  bir  antibiotik  taosir 
etishidir. Ayrim antibiotiklar zamburug’larga taosir etsa, boshkalari bakteriyalarga 
taosir etadi. Viruslarga taosir etuvchi antibiotiklar ham mavjud. 
Antibiotiklarning  taosir  mexanizmi  turlichadir.  Ayrimlari  hayot  faoliyatini 
to’xtatsalar,  boshqalari  rivojlanishini  vaqtinchalik  bosib  turadilar.  Bunday  taosir 
bakteriostatik  (bakteriyalarga  nisbatan)  yoki  fungistatik  (mog’orlarga  nisbatan) 
taosir  deyiladi.  Mikroorganizmlarga  halok  etuvchi  taosir  ko’rsatadigan 
antibiotiklar  bo’lib,  ularning  taosiri  mos  ravishda  baktericid  yoki  fungicid  taosir 
deyiladi.  Ayrim  antibiotiklar  nafaqat  halok  etuvchi  taosir,  balki  mikrobning 
lizisini, yaoni yemirilishini ham keltirib chiqaradi. 
Antibiotiklar  uni  ishlab  chiqargan  mikroorganizm  oilasi  yoki  turi  nomiga 
qarab nomlanadi. Masalan, penicillin uni ishlab chiqargan Renicillium zamburug’i 
oilasining  nomi  bilan;  gramicidin  esa  uni  sintez  qilgan  gramijobiy  bakteriyalar 
nomi bilan yritiladi. 
Antibiotiklar tibbiyotda keng qo’llaniladi. 
Ilmiy  izlanishlar  asosida  tez  buziluvchan  mahsulotlarga  antibiotiklar  bilan 
ishlov  berish  va  bunday  ishlov  berishda  sovuqdan  foydalanish  samaradorligi 
aniqlangan. 
Oziq-ovqat sanoatida nistatin, biomicin, nizin kabi antibiotiklar qo’llaniladi. 
Antibiotiklar  nafaqat  mikroorganizmlar  tomonidan,  balki  o’simlik  va 
hayvonlar tomonidan ham ishlab chiqariladi. 
O’simlik  tabiatli  antibiotiklar  fitoncidlar  (grekcha  "fiton"  –  o’simlik) 
deyiladi.  Fitoncidlar  1928-yilda  B.P.  Tokin  tomonidan  aniqlangan.  B.P.  Tokin 
o’simliklar tomonidan ajratib chiqaruvchi ayrim uchuvchan moddalar va ularning 
to’qima sharbatlari infuzoriylar, bakteriyalar, achitqi zamburug’lari va mog’orlarga 
halok etuvchi taosir ko’rsatishini aniqlgan. 
Fitoncidlar 
o’simlik 
dunyosida 
keng 
tarqalganlar. 
Fitoncidlar 
o’simliklarning  mikroblardan  zararlanishiga  qarshi  tabiiy  muhofaza  vazifasini 
bajaradi.  Fitoncidlar  mikroorganizmlarga  tanlab  taosir  etish  xususiyatiga  ega. 
Maolum  bir  o’simlikning  sharbati  bir  mikrobga  halok  etuvchi  taosir  ko’rsatsa, 
boshqasi  uchun  umuman  zararsizdir.  O’simlikdagi  ko’p  moddalar  –  efir  moylari, 
glikozidlar, antocianlar, oshlovchi moddalar va boshqalar antimikrob taosiriga ega. 
Ovqatda  ishlatiladigan  ko’pgina  sabzavotlar  ham  antimikrob  xususiyatiga 
ega  bo’lgan  moddalar  saqlaydilar.  Masalan,  sarimsoq  va  piyozdan  allicin, 
sholg’omda – rapin, pomidorda – tomatin kabi fitoncidlar bo’ladi. 

---

44 
 
Ayrim  o’simliklardan  ajratib  olingan  antimikrobli  fitoncidlar  tibbiyotda  va 
qishloq xo’jaligida foydanilmoqda.