О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017

О‘ZBEKISTONDA BIOTEXNOLOGIYANING RIVOJLANISH TARIXI 
Oziq-ovqat va ozuqa maxsulotlari biotexnologiyasi О‘zbekiston uchun eng 
kenja  fanlardan  bо‘lib,  uning  tarixi  uzoqqa  bormaydi  (qadimiy  biotexnologiyalar 
non  yopish,  qatiq  tayyorlash  va  h.k.  bundan  istisno).  Biotexnologiya  ixtisosligi 
bо‘yicha  birinchi  о‘zbek  akademigi  A.G.Xolmurodov  (1939-1996)  fuzarium 
avlodiga  mansub  zamburug‘lardan  NAD-kofermenti  va  vitaminlar  kompleksi  (V 
guruhiga kiruvchi vitaminlar, vitamin RR, 10Q va h.k.) tayyorlash texnologiyasini 
yaratdi. 
Akademik 
M.I.Mavloniy 
О‘zbekistonda 
uchraydigan 
achitqi 
zamburug‘larni tahlil qilib, ularni nonvoychilik, vinochilik va chorvachilikka qо‘l 
keladigan  turlarini  topdi  va  ular  asosida  maxsus  xamirturushlar  va  vinochilik 
uchun achitqi tayyorlash texnologiyalarni yaratdi. 

---

87 
 
Professor  Q.D.Davranov  MDH  mamlakatlarida  birinchilardan  bо‘lib,  yog‘ 
parchalovchi  lipaza  fermentini  tayyorlash  texnologiyasini  yaratdi.  Bu  fermentni 
kо‘p  shakliligi  sabablarini  tahlil  qila  turib,  har  bir  biotexnologik  jarayon  uchun 
о‘ziga xos xususiyatga ega bо‘lgan lipaza fermenti zarur degan fikrga keldi va buni 
amaliyotda  isbotlab  berdi.  Q.D.Davranov  yaratgan  "Yer  malhami"  biopreparati 
azot о‘zlashtiruvchi mikroorganizmlar asosida tayyorlangan bо‘lib, mamlakatimiz 
kishloq  xо‘jaligida  keng  qо‘llanilmoqda.  Bundan  tashqari  Q.D.Davranov 
rahbarligida  Z.R.Axmedova  tabiiy  sellyuloza-lignin  biokarkasini  (g‘о‘zapoya, 
somon, kanop poyasi, qipiq va boshqalar) shu maqsad uchun maxsus tayyorlangan 
bazidiomitsetlarning  fermentlari  ishtirokida  parchalanish  sharoitlarini  ishlab 
chiqdilar. 
B.f.d.  J.Tashpо‘latov  (1938-2005)  somon  va  g‘о‘zapoyani  parchalashda 
"trixoderma  xarzianum"  deb  atalmish  zamburug‘  fermentlaridan  foydalanish 
mumkinligini  ilmiy  asoslab  berdi  va  bu  texnologiyani  amaliyotga  qо‘llash 
bо‘yicha taklif va muloxazalarni chop etdi. J.Tashpо‘latov yaratgan bu texnologiya 
qо‘llanilganda  somonda  shakar  miqdori  6-7%  ga  yetgani,  unda  vitaminlar, 
aminokislotalar paydo bо‘lganligi va shu tufayli somonning oziqa-birligi bir necha 
barobar  oshganligi  isbotlab  berilgan.  О‘zbekistonda  biotexnologiya  fanining 
rivojlanishiga  bosh  bо‘lgan  olim,  b.f.d.,  professor  M.M.Raximovdir.  Bu  olim 
mamlakatimizning  bir  necha  oliygohlarida  biotexnologiya  kafedralarini  ochishda 
bosh  bо‘ldi.  Olimning  oziq-ovqat  sanoatida  fermentlar  yordamida,  yangi 
samarador texnologiyalar yaratganligi tahsinga sazovordir. 
О‘zbek  olimlaridan  T.G.Gulyamova,  A.X.Vaxobov,  X.A.Berdiqulov, 
R.Shayakubov,  Z.R.Axmedova,  Z.F.Ismoilov,  I.J.Jumaniyozov  va  boshqalar 
mamlakatimizda mikrob biotexnologiyasining rivojlantirish ustida chuqur ilmiy va 
amalliy ishlar olib bormoqdalar. Shuningdek, marhum professorlar M.M.Murodov 
va T.Y.Yusupovlar olib borgan chuqur ilmiy izlanishlar asosida katta ilmiy amaliy 
nazariyalar 
yaratilgan. 
Shu 
о‘rinda,  О‘zbekistonda  biotexnologiyaning 
rivojlanishiga  katta  hissa  qо‘shgan  ayrim  yirik  olimlar  haqida  qisqa  ma’lumotlar 
berib  о‘tishni  lozim  topdik.  Zeroki  ularning  ulkan  mehnatlari  tufayli  mahalliy 
biotexnologiya sohasi paydo bо‘lgan.