О‘zr oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi buyrug‘i Buyruq №434 2017


Biotexnologiyaning asosiy yо‘nalishlarini, shartli ravishda



Download 2,42 Mb.
Pdf ko'rish
bet111/244
Sana11.01.2022
Hajmi2,42 Mb.
#349515
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   244
Bog'liq
qishloq xojalik biotexnologiyasi va mikrobiologiya

Biotexnologiyaning asosiy yо‘nalishlarini, shartli ravishda, 
quyidagicha tavsiflash mumkin

— 
ozuqa maxsulotlari biotexnologiyasi; 
— 
qishloq xо‘jaligida ishlatiladigan preparatlar biotexnologiyasi; 
— 
sanoat maxsulotlari biotexnologiyasi; 
— 
dorivor moddalar, diagnostika va reaktivlar biotexnologiyasi; 
— 
biogidrometallurgiyada ishlatiladigan biotexnologiya; 
— 
tabiatni muhofaza qilish uchun zarur bо‘lgan biotexnologiyalar

Odatda,  mikroorganizmlarni  foydali  va  zararli  deb  о‘rganishga  harakat 
qilinadi.  Bu  fikr  mutlaqo  tо‘g‘ri  emas.  Fikrimizcha,  barcha  mikroorganizmlar 
foydali,  chunki  ular  tabiatda  modda  almashinuvida  faol  qatnashadi  va  kо‘plab 
xilma-xil  hayotiy  zarur  moddalar  sintez  qiladi.  Binobarin,  mikoorganizmlar  biz 
yashab turgan dunyoning eng qudratli ishlab chiqaruvchi kuchidir. 
Ular  har  xil  fizik-kimyoviy  muhitga  chidamli,  tez  moslanuvchan,  turli 
ozuqa  muhitida  yashash  qobiliyatiga  ega.  Biologik  jarayonlarda  achitqi 
zamburug‘lari,  mikromitsetlar,  bakteriyalar  va  aktinomitsetlar  (shu’lali 
zamburug‘lar)  kabi  mikroorganizmlardan  foydalaniladi.  Butun  mavjudot 
mikroorganizmlarsiz 
yashay 
olmaydi, 
mikroorganizmlarning 
о‘zi 
esa 
yashayveradi. Aytaylik, ovqat hazm qilish 
tizimida  faol  qatnashadigan  mikroorganizmlar  miqdori  kamayib  ketsa, 
disbakterioz  va  u  bilan  bog‘liq  bо‘lgan  boshqa  kasalliklar  rо‘y  beradi.  Yana  bir 
misol,  tuprog‘i  sterillangan,  ya’ni  mikroblari  о‘ldirilgan  tuvaklarga  о‘simlik 
о‘tkazib  barcha  kerakli  mineral  о‘g‘itlarni  ham  sterillangan  holda  solsangiz, 
kо‘chat 4-5 kundayoq sо‘lib qoladi. 
XXI  –  asrga  zamonaviy  biotexnologiya  ulkan  yutuqlar  bilan  kirib  keldi. 
Inson  genomining  tо‘la  о‘qilishi,  oldindan  rejalashtirilgan  xususuyatlarga  ega 
bо‘lgan shtammlarni yarata bilish, qarimaslik sirlarini ochish sari intilish, bir sо‘z 
bilan  aytganda  abadiylikka  intilish,  bugungi  kun  fani  yutuqlari  oldida  afsona 
emasligi hammaga ma’lumdir. 


81 
 
О‘tgan asrning 80 – 90 yillaridan boshlab, dunyo olimlarining “XXI – asr 
biotexnologiya  asri  bо‘ladi”  degan  bashoratomuz  sо‘zlari  bejiz  emasligi  kо‘plab 
misollar bilan о‘z tasdig‘ini topmoqda. 
Rivojlangan,  zamonaviy  biotexnologiya  fanining  asosida  uning  ulkan 
yutuqlar  manbai  bо‘lmish  mikroorganizmlar  dunyosi  yotadi.  Shunday  ekan 
erishilgan  yutuqlarda  kо‘z  ilg‘amas,  jajji  organizmlarning  ham  о‘z  о‘rni  bor, 
albatta.  Keling,  endi  ushbu  tarmoqlarning  respublikamizda  rivojlanishi  uchun 
nimalarga e’tibor berishimiz lozimligi haqida fikr yuritaylik. Dastlab, e’tiborimizni 
butun jahon diqqat e’tiborida turgan oqsil tanqisligi muammosiga qaratmoqchimiz. 
Statistik ma’lumotlarga kо‘ra: dunyoda oqsil tanqisligi yiliga deyarli 12 –15 mln. 
tonnani  tashkil  etadi.  Bu  bilan  bog‘liq  bо‘lgan  quyidagi  ma’lumotlar  sizlarni 
befarq  qoldirmaydi  deb  о‘ylaymiz:  Dunyo  bо‘yicha  850  mln.  dan  ortiq  kishi 
oqisilga muhtoj, shundan 200 mln. dan ortiqrog‘i 5 yoshgacha bо‘lgan bolalardir. 
50 mln. dan ortiq kishi ochlikdan vafot etadi, ulardan 40  mln dan ortiqrog‘i yosh 
bolalardir.  1  sutkada  о‘rtacha  11000  yosh  bola  hayotdan  kо‘z  yumadi.  Albatta, 
keltirilgan jumlalar har bir insonni larzaga solmay qо‘ymaydi. 
Xо‘sh, oqsil tanqisligi muammosini hal qilish uchun qanday ishlar amalga 
oshirilmoqda,  qolaversa,  biotexnologiya  sanoati  bunga  qay  darajada  hissa 
qо‘shmoqda. 
Oqsil  muammosini  hal  qilish  uchun  dastlabki  urinishlar  eru-xotin 
Tausonlarning achitqilar va bakteriyalarni о‘stirish uchun parafindan foydalanishni 
taklif  etishgandan  boshlangan  edi.  T.A.Tauson  achitqilarning  parafindan 
oksidlanish jarayonining ayrim oraliq maxsulotlari va V

vitaminini sintez qilishini 
isbotlab berdi. Bu dastlabki urinishlar edi, albatta. Shundan keyin S.I.Kuznetsova, 
B.I.Isochenko,  L.D.Shturim,  G.N.Mogilevskiy  va  boshqa  shu  kabi  olimlarning 
izlanishlari, 
nazariy 
va 
amaliy 
tajribalari 
kо‘pgina 
mikroorganizmlar 
uglevodorodlarni oksidlay olishi mumkinligini rad etib bо‘lmas darajada isbotladi. 
Bu  tadqiqotlar  insoniyat  ayniqsa,  oldida  oqsil  tanqisligi  о‘tkir  muammo 
bо‘lib  turgan  bir  paytda  katta  e’tiborni  jalb  etadi.  Fransiya,  Italiya,  Yaponiya  va 
AQSH  kabi  jahonning  rivojlangan  mamlakatlarida  ham  neftdan  oqsil  olish 
muammolarini  yechish  uchun  ilmiy  izlanishlar  olib  borildi  va  bir  qadar  о‘z 
yechimini topdi. 
Fikrimizni  kengaytirgan  holda  о‘quvchilarga  tushunarli  bо‘lishi  uchun  bu 
jarayonda mikroorganizmlar faoliyati mexanizmi haqida tо‘xtalib о‘tishni joiz deb 
hisoblaymiz. 
Achitqi  va  bakteriyalar  parafindan  biomassa  hosil  qilish  uchun  о‘zlariga 
kerakli bо‘lgan uglerodni va hujayraning hayotiy faoliyati uchun energiya manbai 
bо‘lib  xizmat  qiladigan,  oqsil  va  vitaminlarni  sintezlaydigan,  raqib  va 
dushmanlardan  himoya  qiladigan  vodorodni  topib  oladilar.  Shuning  uchun  ham 
biosintezning nihoyatda yuqori bosqichda о‘tishi va о‘ta mahsuldorligi ajablanarli 
hol emas. 
Fikrimizning isboti sifatida quyidagi misollarni keltirmoqchimiz: 
Mikroorganizmlar 1 t. mо‘tadil tuzilishdagi parafinlardan (10% namlikdagi 
tayyor  maxsulotga  hisoblanganda)  580–630  kg  oqsil  saqlagan  1  t.  biomassa  hosil 


82 
 
qiladi.  Ayni  paytda  gidroliz  zavodlari  esa  shuncha  miqdordagi  achitqi  maxsuloti 
ishlab  chiqarish  uchun  5,5–6,4  tonna  mutlaqo  quruq  holatdagi  yog‘och 
qipiqlaridan  foydalanadilar.  Oradagi  farq  albatta  jiddiy,  qolaversa,  parafinda 
yog‘ochga nisbatan uglerod va vodorodlar miqdori nihoyatda kо‘p bо‘lib, biosintez 
jarayoniga  sezilarli  ta’sir  kо‘rsatadi.  Gidroliz  maxsulotlaridan  farqli  ravishda  bu 
maxsulotni  oqsil  –  vitaminli  konsentrat  (OVK)  deb  yuritila  boshlandi.  Uzoq 
vaqtlar davomida 
olib  borilgan  ilmiy  izlanishlar  natijasida,  OVK  ning  chorva  mollariga  va 
insonlarga bezarar ekanligi isbotlandi. 
Keling,  shu  о‘rinda  e’tiborimizni  chorvachilikda  oqsilga  bо‘lgan  talabga 
qarataylik.  Dastlab  e’tiboringizga  quyidagi  statistika  ma’lumotlarini  havola 
etmoqchimiz: mamlakatimizda, birgina parrandachilik kompleksi 200000 t. ozuqa 
ishlatadi, bu ozuqaga 20000 t. OVK, 200 t. amilaza, 200 t. sellyulaza, 80 t. lizin va 
60 t. metionin qо‘shish kerak bо‘ladi. 
Xо‘sh,  bularning  о‘rnini  qanday  qondirish  mumkin?  Ma’lumki,  don 
chorvachilik uchun asosiy energiya va oqsil manbai hisoblanadi. Parrandachilikda 
deyarli  100%,  chо‘chqachilikda  80%,  qoramolchilikda  30%  ozuqa  -  bu 
makkajо‘xori,  arpa,  bug‘doy  va  javdar  kabi  boshoqli  ekinlar  hissasiga  tо‘g‘ri 
keladi. 
Hayvonlarning 
mahsuldorligini 
unga 
beriladigan 
ozuqaning 
tо‘yimliligi,shuningdek  undagi  oqsilning  tanqis  aminokislotalarga  boyligi 
ta’minlaydi. Biroq, asosiy furaj ekinlari – makkajо‘xori va bug‘doy – bu talablarga 
javob  bermaydi.  Fikrimizning  isboti  sifatida  qishloq  xо‘jalik  fanlari  doktori 
G.V.Redchikovning quyidagi ilmiy ma’lumotini keltiramiz: 
“Bug‘doy,  arpa,  makkajо‘xori  donida  oqsil  miqdori  juda  kam  bо‘lib,  eng 
muhimi  chо‘chqa  bolalari  uchun  zarur  bо‘lgan  lizinning  atigi  23  –  37%,  jо‘jalar 
uchun  esa  atigi 20  – 32%  mavjud. Lizinning buncha  yetarli bо‘lmagan  miqdorini 
ham  hayvonlar  tо‘laligicha  о‘zlashtira  olmaydilar,  ya’ni  chо‘chqa  arpa  doni 
tarkibidagi  lizinning  26,  makkajо‘xoridagi  lizinning  72,  bug‘doydagining  50 
foizini  о‘zlashtirishi  mumkin,  xolos  (Don  oqsilini  yaxshilash  va  ularni  baholash: 
M. Kolos, 1978. 168 b) 
Ma’lumki, hayvonlar ozuqadagi faqat tanqis aminokislotalar ulushiga teng 
keladigan  oqsil  qismidan  samarali  foydalanish  qobiliyatiga  ega.  Bundan  8  kelib 
chiqadigan bо‘lsak, don ozuqasiga eng qimmatli komponent – oqsil, agar u lizinga 
tо‘yinmagan bо‘lsa, hayvonlar organizmi ularni о‘z organizmlari va tо‘qimalarida 
oqsil hosil qilishga emas, boshqacharoq aytganda gо‘sht, sut, tuxum yoki jun hosil 
qilishga  emas,  balki  ichki  energiya  manbai  sifatida  sarflaydilar.  Donda  tanqis 
aminokislotalar – sifatida treonin va triptofan yetishmasa ham shu holat yuz beradi. 
Xо‘sh,  boshoqli  ekinlardagi  bunday  tabiiy  yetishmovchilikni  qanday 
bartaraf etish mumkin? Buning uchun donli ozuqa tarkibiga baliq va suyak uni, sut 
kukuni, soya (dondan yog‘i ajratib olingandan keyin qolgan shrot yoki kunjarasi) 
va oziqa achitqisini qо‘shish kerak. 
Mutaxassislarning hisoblariga kо‘ra, ishlab chiqarish hajmining eng yuqori 
unumdorligi sharoitida qoramollarni boqish uchun baliq va suyak uni, sut kukuni, 


83 
 
soya  kunjarasi  ishlatilib,  1995–2000  yillarda  chorvachilikning  oqsilga  bо‘lgan 
talabini bor yо‘g‘i 28–30% miqdorida qondiradi, deyilgandi. 
Bu  yetishmovchilikni  bartaraf  etish  uchun  biotexnologiya  sanoati 
mahsulotlari  eng  avval  chorvachilikni  kompleks  omuxta  yemini  boyitishga 
mо‘ljallangan  turli  maxsulotlaridan  foydalanadi.  Ular  orasida  ozuqa  achitqisi 
alohida о‘rin tutadi. 
Ozuqa 
achitqisi–tо‘yimlilik 
xususiyati  bо‘yicha  barcha  yuksak 
о‘simliklardan ustun turadi. Hayvon oqsil ratsionining 25% ni achitqi zamburug‘i 
oqsili  tashkil  etadi.  Bu  oqsil  samaradorligi  bо‘yicha  sut  oqsili  –  kazeindan  kam 
farq qiladi. Achitqi oqsilining 80% dan kо‘prog‘I о‘zlashtiriladi. Achitqi oqsilining 
hazm  bо‘lish  koeffsiyenti  qoramollar,  qо‘ylar  va  jо‘jalarda  83–  91%  oralig‘ida 
о‘zgarib  turadi.  Ularning  ustun  tomoni  shundaki,  aynan  achitqi  tarkibida  donli 
oziqada yetarli bо‘lmagan tanqis aminokislotalar kо‘p bо‘ladi. 
Misol  tariqasida  quyidagilarni  e’tiboringizga  havola  etamiz.  Bir  tonna 
achitqida  41–42  kg  tanqis  aminokislota  (lizin)  bо‘lsa,  1  t.  arpa  va  sо‘lida  bu 
miqdor  10  marotaba  kamdir:  boshqa  tanqis  aminokislotalar  (treonin,  metionin, 
triptofan) achitqida arpa va sо‘lidagidan 3 – 5 marta kо‘p. Glutamin kislota esa 1 
tonna achitqida 65 – 110 kg atrofida bо‘lib, dondagidan ancha kо‘p bо‘ladi. 
Bu  kо‘rsatkichlar  achitqining  uncha  kо‘p  bо‘lmagan  miqdori  (hajmiga 
nisbatan  5  –  6%)  о‘simlik  oqsilining  sifatini  va  hazm  bо‘lishini  keskin  ortishiga 
hamda  ular  sarfini  ancha  kamaytirishga  imkon  yaratadi.  Mikrob  biotexnologiyasi 
sanoati  taklif  etayotgan  ozuqa  achitqilari  V  guruhi  vitaminlarining  ham  manbai 
bо‘lib hisoblanadi. 
Ma’lumki, chorva mollari uchun zarur bо‘lgan vitaminlardan hatto birortasi 
yetishmagan taqdirda ham ular meyoridagidek rivojlana olmaydi. 
Modda  va  energiya  almashinuvi  buzilib,  organizmning  himoya  kuchi 
zaiflashadi. 
О‘simlik  oziqasida  esa  vitamin  kam  bо‘ladi  va  hatto  bor  vitaminlar  ham 
ularni  tayyorlash,  saqlash  va  qayta  ishlash  vaqtida  tez  buziladi,  ayrim  hayotiy 
vitaminlar esa о‘simliklarda umuman hosil bо‘lmaydi. 
Ozuqa achitqisi tarkibida arpa, sо‘li, nо‘xat va soyaga nisbatan – riboflavin  
(V
2
) miqdori 20–75 marta, pantaten kislotasi (V

vitamini) 5–10 marta, xolin (V
4

esa  2–6  marta  kо‘p  bо‘ladi.  Bu  vitaminlar  hayvon  organizmida  aminokislotalar 
almashinuvida, о‘simlik oziqasidagi proteindan foydalanishda va oqsil biosintezida 
hal qiluvchi rol о‘ynaydi. 
Shuni  ham  ta’kidlash  lozimki,  oziqa  achitqisida  V
12 
(sianokobalamin) 
vitamini  bо‘lmaydi.  U  о‘simliklarda  ham  sintez  bо‘lmaydi.  Uni  faqat  odam  va 
hayvonlar ichagida yashovchi bakteriyalar va aktinomitsetlar sintez qiladilar. 
Chо‘chqalar, parrandalar va yosh qoramolllarda bu vitamin juda kam hosil 
bо‘ladi. 
Shu bilan birga V
12 
vitamini qon hosil bо‘lishda, metionin, xolin - nuklein 
kislotalar sintezida, oqsil, yog‘lar va uglevodlarning almashuvi jarayonida muhim 
ahamiyatga  ega.  V
12 
vitamini  yetishmasligi  jо‘jalar,  chо‘chqa  bolalari,  qо‘zichoq 
va  yangi  tug‘ilgan  buzoqlarning  о‘sishidan  qolishiga,  kasallanishiga  va  о‘limiga 


84 
 
olib  keladi,  hamda  chorva  mollari  mahsuldorligini  kamaytirib,  о‘simlik  ozuqasi 
oqsilining hazm bо‘lishini qiyinlashtiradi. Shuning uchun ratsionga unchalik kо‘p 
bо‘lmagan  miqdorda  V
12 
vitamini  qо‘shish  (1  tonna  ozuqa  hisobiga  bor  yо‘g‘i 
0,015  –  0,025  gramm)  qо‘shish  ajoyib  natijalar  berib,  yuqoridagi  barcha 
kо‘ngilsizliklarning oldini oladi. 
Mikrobiologik  biotexnologiya  sanoatida  esa  V
12 
vitaminini  atseton-  butil 
ishlab  chiqarishdagi  chiqindilarni  metanobakteriyalar  bilan  achitish  orqali  olish 
mumkin. 
Bundan tashqari chorvachilikda biotexnologik sanoatning ajoyib maxsuloti 
–  fermentli  preparatlardan  foydalanib  qо‘shimcha  gо‘sht  va  sut  yetishtirish 
mumkin.  Ratsion  tarkibiga  qо‘shilgan  ferment  preparatlari  tirik  organizmga, 
ayniqsa  ular  ancha  yosh  bо‘lganda,  ozuqa  moddalarining  yaxshi  hazm  bо‘lishida 
yordam  beradi.  Shu  tufayli  chо‘chqa  bolalari,  buzoqlar  va  qо‘zichoqlar  о‘sishi 
tezlashadi.  Ularning  о‘rta  sutkali  vazni  10–12%  ga  ortadi,  ozuqa  sarfi  tejaladi. 
Biroq  bu  hali  hammasi  emas.  Yaxshi  oziqa  massasini  sut  achituvchi  bakteriyalar 
hosil  qiladigan  sut  kislotasi  bilan  qishga  silos  tayyorlash,  konservalash  mumkin. 
Silos  tayyorlanganda  ozuqa  moddalari,  jumladan,  vitaminlar  odatdagi  pichan 
tayyorlashdagiga nisbatan ancha kam nobud bо‘ladi. 
Demak, chorvachilikni rivojlantirishning eng muhim tomonlaridan biri – bu 
ozuqa  sifatini  takomillashtirishdir.  Biz  shu  paytgacha  mikroorganizmlarni  foydali 
tomonlari chorvachilik ozuqa ratsionini boyitish yо‘llari haqida hikoya qildik. Endi 
esa  bakteriyalar  va  zamburug‘lardan  foydalangan  holda  odamning  ovqatlanish 
ratsionini takomillashtirishga e’tiborimizni qaratmoqchimiz. 
Falla  va  boshqa  qishloq  xо‘jalik  ekinlarini  yetishtirish  uchun  qanchalik 
kuch  g‘ayrat  va  mehnat  sarf  qilinishi  hech  kimga  sir  emas.  Shuningdek, 
chorvachilikda ham buni kо‘rish mumkin. Misol tariqasida quyidagi ma’lumotlarni 
e’tiboringizga  havola  etmoqchimiz:  Har  bir  tonna  hayvon  oqsili  sintezi  uchun 
kamida  4,8  –  4,9  tonna  yengil  hazm  bо‘ladigan  oziqa  oqsili  sarf  qilishga  tо‘g‘ri 
keladi. Agar biz is’temol qiladigan hayvon maxsulotlarini alohida olib kо‘radigan 
bо‘lsak, quyidagi manzara namoyon bо‘ladi: 1 t sut oqsilini tayyorlash uchun 3,8 – 
4,0 t; 1 t. tuxum oqsili uchun – 3,9 – 4,1 t; 1 t. parranda gо‘shti oqsili uchun – 4,5 – 
4,7 t; 1 t. mol gо‘shti oqsili uchun esa 9,3 – 9,7 t. hisobiga oziqa oqsili sarflanishi 
aniqlangan. 
Hayvonlarni bunday katta – sarf xarajatlar bilan uzoq vaqt parvarish qilish 
chorva maxsulotlaridagi oqsil tannarxining qimmatlashib ketishiga olib keladi. 
“Xо‘sh,  nima  qilish  kerak?”  -  degan  savol  tug‘ilishi  tabiiydir. 
Biotexnologiya,  mikrobiologiya  va  kimyo  fanlari  ijodiy  hamkorlikda  oziqa 
moddalari,  birinchi  navbatda  ularning  eng  muhim  va  qimmatli  qismi  –  oqsil 
olishning  zamonaviy  texnologiyalarini  ishlab  chiqdi.  Ya’ni,  achitqi  zamburug‘lar 
ozuqa  maxsulotlarining  tarkibini  boyitishning  eng  asosiy  manbalaridan  biri 
ekanligi isbotlandi. 
Shuningdek, 

Download 2,42 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   244




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish