O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2021, [1/6]
ISSN 2181-7324 
 
FALSAFA 
http://science.nuu.uz/uzmu.php 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FALSAFA 
1/5/1 2021 
- 79 -
сўзловчидан бошқа субъектларни англатади. Масалан: 
Очиқ айтиб, кўнгилни бўшатишни эса, негадир истамасди. 
(Ў. Умарбеков. “Одам бўлиш қийин”); Қани эди, Aнвар 
ишга кечикса-ю, бу хушхабарни Холидийга етказса, 
ҳайфсан эълон қилиш ҳақидаги буйруққа имзо чектириб 
чиқса... (С.Аҳмад. “Шайтанат”) 
Нутқда сўзловчи ўз истагини гўё ўзганинг истак-
хоҳиши ҳақида хабар бераётгандек 3-шахс тилидан 
маълум қилиши ҳолатлари ҳам кузатилади: Қани энди 
уйига тезроқ борса-ю, онасининг тиззасига бош қўйса, 
бутун дарду ҳасратини тўкиб солиб, қотиб уйқуга кетса... 
(Н. Ҳошимов. “Чимилдиқли уй ноласи”)
Баъзан истак субъекти предметни англатиб келади. 
Кўпинча бадиий матнларда жонлантириш санъати асосида 
инсонларга хос бўлган истак психик жараёни аниқ нарса-
предмет 
ёки 
мавҳум 
тушунчани 
англатувчи 
“предмет”ларга кўчирилади. Масалан:
Бу ватанда бир Ватан 
Қурмоқни истайдир кўнгил, 
Ўзни озод қуш каби 
Кўрмоқни истайдир кўнгил. (Э.Воҳидов. “Ватан 
истаги”) 
Қуйидаги шеърий парчада эса шоир ўзини премет, 
яъни жилға сифатида тасаввур қилган:
Мен жилғаман, Дарё бўлиб тошгим келади.
Она юртим, 
Сенга ўғлон бўлгим келади. 
Бугун сенга 
Фақатгина шеър бағишладим. 
Керак бўлса, 
Жонни фидо қилгим келади. (Э. Воҳидов. “Умрим 
баҳорида”) 
Ўзбек тилида истак субъекти кўпинча кишиларга 
қўйилган атоқли отлар, лақаб, тахаллусни билдиручи 
отлар, кишилик олмошлари, шахс отлари, шахсларга 
ишора қилувчи отлашган сўзлардан ташкил топади. 
Масалан, Суюн бургут тоғда ногоҳ қўзғаладиган қора 
бўрон янглиғ тўсатдан юрагини чулғаган мудҳиш 
ваҳимадан аъзойи бадани музлаб, ўғлини бағрига босгиси, 
оёғига тиз чўкиб ёлворгиси, “Қўй, бу хатарли 
сўзларингни! Отангга айтдинг. Бошқа бировга айта кўрма, 
ўғлим” дегиси келди. (О.Ёқубов. Танланган асарлар) 
мисолида истак субъекти Суюн бургут ҳисобланади. 
Гапда истак субъекти махсус ифода воситасига эга 
бўлмаган ҳолларда кесимнинг шахс-сон кўрсаткичлари, 
эгалик қўшимчаларини қабул қилган морфологик 
бирликлар орқали ёки контекст, нутқ вазияти асосида унга 
аниқлик киритиш мумкин бўлади. Айнан кесимнинг 
шахс-сон 
кўрсаткичлари 
гапда 
яширинган 
истак 
субъектига ишора қилиб туради. Албатта, бундай 
гапларда кесим таркибида шахс-сон қўшимчаларининг 
кўчма маънода қўлланиши мумкинлигини ҳам инобатга 
олиш лозим. Масалан, қуйидаги гапда кесим таркибида 
келган шахс-сон қўшимчаси грамматик жиҳатдан 
бирликдаги иккинчи шахсни ифодаласа-да, кўчма 
маънода қўлланиб, 1 шахс бирликдаги сўзловчига ишора 
қилади: Ёки Тошкентдаги сойнинг ажриқлар қоплаб ётган 
соҳилига ётиб олсанг-у, юз-кўзингни сувга ботириб 
ичаверсанг... ичаверсанг... (Ў. Ҳошимов) 
Қуйидаги гапда истак субъектининг сўзловчи 
эканлиги билиниб турса-да, унинг айнан ким эканлиги 
(асарда ушбу жумла қизча нутқида келтирилган) контекст 
асосида белгиланади: – Нон. Дада, но-о-он! (Ў.Ҳошимов. 
“Икки эшик ораси”) 
Истак гапларда истак объекти тушунчаси алоҳида 
ўрин тутади. Истак объекти гапда семантик жиҳатдан 
истак йўналтирилган объект бўлиб, нарса-предмет, шахс, 
макон, замон, ҳаракат каби тушунчаларни англатади. 
Масалан: 
Истак объекти предметни англатади: а) аниқ 
предмет: … Аммо қани энди тоғ йўлида бирор 
машинанинг қораси кўринса! (О.Ёқубов. Танланган 
асарлар); б) мавҳум предмет: Жоҳил одам сукут билан 
жоҳиллигини яширсайди, ўртача ақлли одам ҳисобланган 
бўларди. (Т.Малик) 
Истак объекти шахсни англатади: У ... Момоқизни 
кўргиси келди! (Т.Мурод. “Юлдузлар мангу ёнади”) 
Истак объекти белгини англатади: Одамларнинг 
дилида, тилида бирдай тўкис, бирдай фозилу адолатли 
бўлиб қолсанг! (М.Муҳаммад Дўст) 
Истак объекти замонни англатади: Қани эди, ўша 
студентлик йиллари қайтиб келса. Нурли, беғубор 
тонгларни орзиқиб кутган йиллар қайтиб келса. (С.Аҳмад. 
«Жимжитлик») 
Истак объекти маконни англатади:
Тезроқ етиб 
борақолса-ю, тенги йўқ, беқиёс гўзал қизнинг ёнгинасида 
ўтирса. (С.Аҳмад. “Жимжитлик”) 
Истак объекти ҳатти-ҳаракатни англатади: Шу 
ўйнайверсанг-ўйнайверсанг, сенга тегишли ишларни 
бировлар 
бажараверса-бажараверса... 
(Х.Тўхтабоев. 
“Сариқ девни миниб”) ва ҳоказо. 
Истак гапларда истак субъекти, истак объекти 
тушунчалари қаторида истак ифодаловчи тушунчасини 
ҳам фарқлаш лозим. Истак ифодаловчи терминини гапда 
истак мазмунини ҳосил қилувчи тил воситаларига 
нисбатан қўллаш мумкин. Масалан, Мен ўқишни 
хоҳлайман гапида мен – истак субъекти, ўқишни – истак 
объекти, хоҳлайман – истакни ифодаловчи воситадир. 
Тадқиқотда ўзбек тилдаги истак ифодаловчи воситалар 
истак гапларнинг синтактик структураси масаласи 
таҳлилида ўрганилди. 
Истак гаплар сўзловчининг коммуникатив нияти 
асосида дарак, сўроқ, буйруқ гаплар қаторида алоҳида гап 
тури сифатида ажратилса-да, бундай гаплар нутқда 
нафақат дарак гап шаклида, сўроқ-истак, буйруқ-истак 
кўринишида ҳам шаклланади. Масалан:
1. Орифни тутиб олиб дўппослагим, биқинига, 
бошига роса муштлагим келиб кетди. (Х.Тўхтабоев. 
“Сариқ девни миниб”) 
2. Бу дунёда бирдай ғариб сен ҳам, мен ҳам, 
Эрка кийик, майлими бир эркаласам?.. (М.Юсуф. 
“Эрка кийик”) 
3. – …Қўшни, тезроқ айтсангиз-чи. (Х.Тўхтабоев. 
“Сариқ девни миниб”) 
Биринчи гапда сўзловчининг истак-хоҳиши хабар 
кўринишида, иккинчи гапда сўроқ йўли билан, учинчи 
гапда эса буйруқ орқали ифода этилган. 
Англашиладики, 
сўзловчининг 
коммуникатив 
нияти асосида истак гаплар семантикаси хабар, сўроқ, 
буйруқ каби мазмуний ифодалар билан мураккаблашади. 
Шунга қарамай бундай гапларда истак мазмуни етакчилик 
қилади.
Е.В.Алтабаева ҳам рус тилидаги оптатив гапларни 
функционал жиҳатдан хилма-хиллигини инобатга олиб, 
коммуникатив вазифаси асосида дарак-оптатив гаплар (О, 
как бы я желала его видеть в эту минуту, только взглянуть 
на него. Ф. Достоевский), сўроқ-оптатив (Где бы нам 
встретиться? В. Штиков) ва буйруқ-оптатив (Чтоб и духу 
твоего не было! В. Короленко) гапларга ажралишини 
таъкидлайди [2, 10]. 
Албатта, бундай тасниф гапнинг ифода мақсадига 
кўра таснифи бўлиб, истак гапларда юзага чиқувчи барча 
мазмуний муносабатларни қамраб олмайди.
В.Н. Шашкова эса Е.Е.Корди тавсия этган нуқтаи 
назарга [4, 170-185] ёндашган ҳолда оптатив гапларни 
семантик жиҳатдан таснифлашда гапда ифодаланган 
истак категориал маъносига асосланиш лозимлигини қайд 
этади:

---