O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FALSAFA 
1/5/1 2021 
- 80 -
1) истак ҳолатидаги ҳаракатнинг амалга ошишида 
истиқболлилик ва тахмин қилинганлик хос бўлган асл 
истак;
2) буйруқ билан бирлашган истак (манзилли 
истак); 
3) ўтмишда амалга ошмаган истак – бундай 
вазиятда оптатив гаплар ўтмишда ҳаракатнинг амалга 
ошмаганлигидан афсусланиш ҳиссий бўёғига эга бўлади;
4) шарт, мақсад, қиёс маънолари билан бирлашган 
истак маъноси, оптатив гапларнинг бошқа гаплар билан 
семантик-синтактик комплексида юзага чиқади, шу 
сабали оптативликнинг чегарасидан ўрин олади;
5) чегара қисм ҳолатида эга бўлган тилак маъноси 
[5]. 
Л.Ю.Зорина ҳам оптатив гапларнинг Е.Е.Корди 
тасвия этган турлари асосида 4 гуруҳга ажратган: соф 
истак ифодаловчи гаплар (Я бы сейчас чаю выпил), 
буйруқ маъноси билан бирлашган истак (Что всё было 
сделано!), амалга ошмайдиган, ўтмишга тааллуқли истак 
(Мне бы снять её тогда со стены), шарт, мақсад, қиёс 
маъноларига ишора қилувчи, бу маънолар билан 
бирлашган истак (Пусть не работает, лишь бы глаза 
немозолил) [6, 82].
Англашиладики, 
истак 
гапларни 
семантик 
жиҳатдан таснифлашда турлича ёндашувлар мавжуд 
бўлиб, уларда, асосан, истак гапларда юзага чиқувчи 
бирламчи ва қўшимча мазмуний муносабатлар инобатга 
олинади. 
Умуман, 
истак 
гапларда 
субъект 
истак-
хоҳишининг ифодаланишида 2 хил ҳолат кузатилади:
1) гапда субъектнинг фақат истак-хоҳиши 
ифодаланади;
2) гапда субъектнинг истак-хоҳиши билан бирга 
орзу-умидлари, нияти, тилаги, мақсади кабилар ҳам акс 
этади. 
Субъектнинг фақат истак-хоҳишини ифодалаш 
билан 
чегараланувчи 
гаплар 
соф 
истак 
гаплар 
ҳисобланади. Бундай гапларда субъектнинг амалга ошиши 
мумкин бўлган истаги ёхуд амалга ошмайдиган хаёлий 
истаги акс этади. Биринчи турдаги гапларда реал истак 
гаплар ҳисобланади, кейинги турдаги гаплар эса ирреал 
истак гаплар бўлиб, субъектнинг фақат орзусидаги 
истагини ифодалаб келади. Масалан: 
1. Сиз бугун менинг бош бўлишимни истадингиз. 
Эртага бошқасини хоҳлайсиз. (Т.Малик. “Шайтанат”) 
2. Баъзи йигитлар ҳам келин танлаганда, ақллиси 
қолиб, енгилтак қизни хоҳлашади…(Э.Воҳидов. “Умрим 
дарёси”) 
3. Бева фарёд қила олса эди, бу фарёдлар жамланса 
эди... (Т.Малик. “Шайтанат”) 
Биринчи гапда тингловчининг, иккинчи гапда эса 
ўзга кишилар (баъзи йигитлар)нинг истак-хоҳиши 
ифодаланган. Ҳар икки гапда ҳам истак амалга ошувчи 
истак ҳисобланади. Сўнгги гапда эса нутқ эгасининг орзу-
хаёлидаги истаги ифодаланган, бу истакнинг рўёбга 
чиқиши хаёлийдир.
Истак гапларда субъектнинг тилаги ҳам акс этиши 
мумкин. Бундай вазиятда сўзловчининг истак-хоҳиши 
тилаги билан бир вақтда юзага чиқади. Масалан, Илоё, 
орзуларингга эришгин гапида нутқ эгасининг истак-
хоҳиши ижобий характердаги тилак орқали баён этилган. 
Сўзловчи билдирган тилак салбий характерда 
бўлиши ҳам мумкин. Бундай гапларда сўзловчининг 
истак-хоҳиши билдирилаётган шу тилак замирида юзага 
чиқди. Масалан, қарғишни англатувчи биринг икки 
бўлмасин гапи орқали салбий мазмундаги тилак 
ифодаланар экан, сўзловчининг тилак замиридаги истак-
хоҳиши ҳам англашилиб туради.
Шунингдек, истак гапларда истак мазмунига 
мақсад, шарт, таклиф ва бошқа мазмуний муносабатлар 
ҳам ҳамроҳлик қилади. Бу ҳолат нутқ эгасининг 
коммуникатив мақсади билан боғлиқ ҳолда юзага чиқади. 
Айтилганлардан хулоса қилиш мумкинки, истак 
гапларда истак мазмуни соф тарзда ҳамда бошқа 
мазмуний ифодалар билан қоришган ҳолда ифодаланади. 
Шунга кўра истак гапларни семантик жиҳатдан қуйидаги 
ички турларга ажратиш мумкин: 
Хабар ифодаловчи истак гаплар: Раҳимовнинг 
ёшлигига қайтиб кетгиси келди. Шон-шавкатлардан, 
учрашувлардан, ҳайю ҳаваслардан қочиб болалиги ўтган 
кўчаларда юргиси келди. (С.Аҳмад. “Жимжитлик”) 
Буйруқ ифодаловчи истак гаплар:
– 
Қўрқсангиз, бирга тайёрлай қўя қолайлик!... (О.Ёқубов. 
Танланган асарлар) 
Сўроқ ифодаловчи истак гаплар: – Қудратингдан 
ўргилай, худо, кўзимни олганингга яраша оёғимни тинч 
қўйсанг бўлмасмиди… (С.Аҳмад. “Жимжитлик”) 
Ҳиссий муносабат ифодаловчи истак гаплар: 
Бирин-кетин ёпирилиб келган аламли, аёвсиз саволлар 
юрагимни ғижимлар, дод деб юборгим келарди. 
(Ў.Ҳошимов); ...Оҳ, Геннадийнинг, ўзимизнинг Генканинг 
зарбини бир томоша қилсангиз эди, бир томоша қилсангиз 
эди... (Х.Тўхтабоев. “Сариқ девни миниб”) 
Шарт ифодаловчи истак гаплар: – Хўжайипингиз 
шунчалик зўр бўлса, бошқа колхозга раислик қила 
қолсин! (Ў.Ҳошимов. “Икки эшик ораси”) 
Тилак ифодаловчи истак гаплар: а) ижобий тилак: 
… Бўриқул билан Насим ҳам шу кундан эътиборан ўша 
икковидай қиёматли дўст бўлсин... (Т.Мурод. “Юлдузлар 
мангу ёнади”); б) салбий тилак: Бунақа бозорга ўт тушиб, 
алангаси осмонга чиқсин!! (Ў.Ҳошимов. “Дафтар 
ҳошиясидаги битиклар”); 
Таклиф 
ифодаловчи 
истак 
гаплар: 
Биззи 
қандданам еб кўринг. (Ў.Ҳошимов. “Икки эшик ораси”) 
Илтимос ифодаловчи истак гаплар: – Эртадан 
туша қолай. (Х.Тўхтабоев. “Сариқ девни миниб”) 
Мақсад ифодаловчи истак гаплар: Бир умр 
футболчи бўлиб қолганим бўлсин. Эшитяпсизми, 
ҳурматли Отажон Азизович, Сиз ҳам қадрдон ўқитувчим 
Қобилов, билиб қўйинг, мен футбол оламида шуҳрат 
қозонмоқчиман... (Х.Тўхтабоев. “Сариқ девни миниб”) 
Орзу-умид ифодаловчи истак гаплар: Ўша 
пайтларда орзу қилардимки, токи менинг ҳам бир 
бошпанам бўлса. Токи менинг ҳам оилам бўлса, бола-чақа 
кўрсам, боғ қилсам, гулзор қилсам! (М.Муҳаммад Дўст. 
“Лолазор”) 
Розилик ифодаловчи истак гаплар: Майли, арвоҳ 
бўлса ҳам, бағримга босай, тўйиб-тўйиб юзларидан ўпай. 
(Х.Тўхтабоев. “Сариқ девни миниб”) 
Хуллас, истак гаплар семантик жиҳатдан мураккаб 
тузилишли гаплардир. Ўзбек тилида истак гаплар 
синтактик жиҳатдан ҳам ўзига хос тузилишга эга. Истак 
гапларнинг синтактик жиҳатдан шаклланишида махсус 
тил бирликлари иштирок этади. Бундай бирликлар лексик 
ва грамматик бирликларга фарқланади. Истак гапларнинг 
семантик-синтактик жиҳатдан шаклланишида, асосан, 
истак семасига эга лексик бирликлар, истак грамматик 
маъноси билан гапда қатнашувчи морфологик воситалар 
муҳим ўрин тутади. Шунингдек, ўзбек тилида маълум 
синтактик қолиплар асосида ҳам истак гапларнинг ҳосил 
бўлиши кузатилади.