O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
FALSAFA
1/5/1 2021
- 136 -
жиҳатидан фарқ қилмайди, деб ҳисоблайди. Натижада, у
метакогнитив билим ҳам онгсиз, ҳам автоматик равишда
ишлатилиши мумкин, ҳам метакогнитив тажрибани эслаб
қолиш жараёнида онгли ёки онгсиз бўлиши мумкин, деб
ҳисоблайди.
Метакогнитив тажриба - бу когнитив фаолият
билан бирга келадиган когнитив ёки ҳиссий тажриба.
Бошқача қилиб айтганда, бу ўқиш ёки бошқа когнитив
фаолиятда
ҳар
қандай
муваффақиятли
ёки
муваффақиятсиз вазиятлар билан кечадиган руҳий
тажрибани онгли равишда кўриб чиқиш жараёнидир.
Флавел таъкидлашича, бундай мулоҳазаларнинг кўп
қисми одамнинг олдига қўйилган вазифага қандай
муносабатда бўлиши ва уни муваффақиятли бажариши
билан боғлиқ бўлиши керак. Айниқса, диққатга сазовор
томони шундаки, бундай мулоҳазалар масалани ҳал
қилиш пайтида ҳам, ундан олдин ва кейин ҳам бўлиши
мумкин. Флавелнинг таъкидлашича, бундай метакогнитив
тажриба одамдан, масалан, олдиндан режалаштиришни,
масъулиятни, онгли меҳнатни талаб қилади [7].
Когнитив
ҳаракатлар
ёки
стратегиялар
мақсадларга эришишнинг махсус усулларини қўллашни ўз
ичига олади.
2. А. Брауннинг метакогниция модели.
А. Браун метакогницияни иккита кенг тоифага
ажратди:
1. билиш ҳақидаги билимлар - когнитив
ҳаракатлар ва қобилиятларни онгли равишда акс
эттиришни ўз ичига олган фаолият мажмуаси;
2. идрокни тартибга солиш - машғулотлар ёки
муаммоларни ҳал қилишда ўз - ўзини тартибга солиш
механизмларини талаб қиладиган фаолият мажмуаси. А.
Брауннинг сўзларига кўра, метакогнициянинг бу икки
шакли бир -бири билан чамбарчас боғлиқ, бир -бирини
узлуксиз равишда озиқлантиради, лекин таҳлилда уларни
ажратиш мумкин.
Когнитив билимлар одамлар ўзларининг билим
жараёнлари ҳақида қандай фикрда эканликлари ҳақидаги
барқарор, аниқланадиган, кўпинча хато маълумотларга
мос келади ва бу уларнинг билим жараёнларини акс
эттириш қобилиятини назарда тутади;
Когнитив тартибга солиш таълимни тартибга
солиш ва кузатиш бўйича тадбирлардан иборат. Бу
жараёнларга
муаммони
ҳал
қилишдан
олдин
режалаштириш фаолияти киради; машғулот давомида
фаолликни
кузатиш
(кузатиш,
синаш,
ўрганиш
стратегияларини
қайта
кўриб
чиқиш
ва
қайта
режалаштириш); ва натижаларни текшириш (ҳар бир
стратегия натижасини самарадорлик / самарасизлик
мезони бўйича баҳолаш) имконини беради.
Бундан ташқари, А. Браун “автопилот ҳолати”
атамасини киритади, бу шуни кўрсатадики, тажрибали
талабалар уларнинг тушуниш ва хотирада сақланишини
доимий равишда кузатиб борадилар, ўқув мақсадлари
нуқтаи
назаридан
уларнинг
боришини
шундай
баҳолайдиларки, бу жараёнлар автоматик ҳолатга
айланади.
Ушбу
модел
бошқарувнинг
муҳимлигини
таъкидлаб, этакчилик жараёнларини ёритади. Бундан
ташқари, А. Браун когнитив фаолликни тартибга солиш
қобилиятининг муҳимлигини таъкидлайди, ундан бундай
тушунчаларни таълим жараёнида қўллаш ва таълим
доирасида тадқиқот ўтказишга қизиққан мутахассислар
фойдаланиши мумкин [4, 5].
3. Тобиас ва Эверсонларни метакогнициясининг
иерархик модели.
Тобиас ва Эверсон учун метакогниция -
кўникмалар ва билимлар мажмуи - когнитив жараёнларни
билиш, билиш жараёнлари ва ўқув жараёнларини кузатиш
ва назорат қилиш. Бироқ, улар бу компонентларни
иерархик тизимга ажратадилар, бунда билимларни
кузатишнинг метакогнитив маҳорати бошқа метакогнитив
кўникмалар учун зарурдир.
Улар билим мониторинги деганда одам билган ва
билмаган нарсани билиш қобилиятини тушунадилар.
Уларнинг фикрича “олдиндан ўрганишни кузатиш - бу
метакогнитив жараённинг асосий шартидир” (Тобиас ва
Эверсон, 2002).
Демак, ўрганганларини ҳали ўрганиши керак
бўлган нарсадан аниқ фарқлай оладиганлар муҳим
метакогнитив маҳоратга эга бўлиб, вақтини янги
маълумотларни ўрганишга сарфлайдилар [12].
Гарнер ва Александр (1989), метакогницияни
ўлчаш учун эмпирик тадқиқотларнинг долзарблиги
қуйидаги саволларга пухта жавоб беришни талаб
қилишини таъкидладилар: “Қандай қилиб биз билим
ҳақидаги билимларни чуқурроқ ўлчашимиз мумкин?”,
”Ўқитишнинг таъсирини қандай ўлчаш мумкин?” [9]
Do'stlaringiz bilan baham: 
