Ozlari fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

F_m = F_pr , (1.12)

O‘zakning magnit tortish kuchi

F_m = c₁ F²

Bu yerda s₁ - proporsionallik koeffitsienti, F - rostlagich o‘zagidagi magnit oqimi.

Magnit zanjiriga taalluqli Om qonuniga ko‘ra

Bunda - rostlagich chulg‘amining o‘zakni magnitlovchi magnityurgizuvchi kuchi , R_M = s₂  rostlagich o‘zagi va yakorcha orasidagi tirqish  ga proporsional bo‘lgan magnit qarshilik, c₂ - proporsionallik koeffitsienti.
Demak,
.
belgilash kiritib, rostlagichning asosiy tenglamasini quyidagi ko‘rinishga keltiramiz :


. (1.13)

Yuqorida aytilganidek, rostlagich chulg‘ami generatorga parallel ulangan va unga generatorning rostlanayotgan kuchlanishi uzatiladi. Demak, rostlagich chulg‘amininng magnit yurgizuvchi kuchi

.
Bunda i_o - chulg‘amdan o‘tayotgan tok , _o - chulg‘amdagi o‘ramlar soni, r_o- chulg‘am qarshiligi.

Endi  ifodasini (1.13) ga qo‘ysak

Bu tenglamani U_o‘rt ga nisbatan yechsak, generatorning rostlanayotgan kuchlanishining asosiy tenglamasini hosil qilamiz
. (1.14)
(1.14) ifodadan ko‘rinib turibdiki, agar rostlagich chulg‘ami qarshiligi r_o ni temperatura ta’sirida o‘zgarishi hisobga olinmasa, generatorning rostlanayotgan kuchlanishi faqat o‘zak bilan yakorcha orasidagi tirqish  va prujinaning tortish kuchi F_pr ga bog‘liq bo‘ladi.
Demak, generatorning rostlanayotgan kuchlanish qiymatini o‘zgartirish uchun yo prujinani tortish kuchi F_pr ni (asosiy usul), yoki havoli tirqish  ni o‘zgartirish zarur.
Elektromagnitli rostlagichning generator aylanishlar chastotasi o‘zgargandagi ish jarayoni . Rostlagich kontaktlari tutash bo‘lganda, generator kuchlanishi U_G ning ortish va kontaktlar uzilganda kamayish tezliklari generatorning aylanish chastotasiga bog‘liqdir. Uyg‘otish chulg‘amining zanjiri ulangan holda, generator kuchlanishi ma’lum chegaraviy qiymatgacha o‘sib boradi, aylanishlar chastotasi qancha katta bo‘lsa, bu chegaraviy kuchlanish qiymati ham shuncha yuqori bo‘ladi (1.24-rasm). Aylanish chastotasi ortishi bilan generator kuchlanishining o‘sishi ham tezlashadi va kuchlanish o‘sishini ifodalovchi egri chiziq shunchalik tik bo‘ladi.


Rostlagich kontaktlari uzilganda, generator kuchlanishi asimptotik ravishda ma’lum chegaraviy qiymatgacha kamayadi. Aylanish chastotasi kancha katta bo‘lsa, kuchlanishning kamayish chegarasi ham shuncha yuqori bo‘ladi. Agar 1.24-rasmda rostlagich kontaktlari tutashganda va uzilganda generator kuchlanishi qiymatini aniq-lovchi to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazsak, ularning kuchlanishni o‘sishi va kamayishini ifodalovchi egri chi-ziqlar bilan kesishish nuqtalari, generator rotorining turli aylanishlar chastotasida, kuchlanishning kontaktlar tutashgan daqiqasidagi qiymati U_T dan kontaktlarni uzilish daqiqasidagi qiymati U_U gacha o‘sishi uchun ketgan vaqt t_t va kuchlanishning qiymati U_U dan U_T gacha kamayishi uchun ketgan vaqt t_u ni aniqlash imkonini beradi. 1.24-rasmdan ko‘rinib turibdiki, rotorning aylanishlar chastotasi ortishi bilan rostlagich kontaktlarining tutashib turish vaqti t_t kamayadi va aksincha, uzilib turish vaqti t_u ortadi.
Generator rotorining katta, o‘rtacha va kichik aylanishlar chastotasiga taalluqli bo‘lgan va kuchlanish o‘zgarishini ifodalovchi egri chiziqlar 1.25-a rasmda ko‘rsatilgan. Ular 1.24-rasmdagi kuchlanishning o‘sishi va kamayishini ifodaluvchi egri chiziqlardan, tegishli kesmalarni ajratib olish yo‘li bilan tuzilgan. 1.25-b rasmda generator uyg‘otish zanjirining rostlagich kontaktlari tutashgan holdagi qarshilik R_UCH (uyg‘otish chulg‘amining qarshiligi) dan kontaktlar uzilgandagi qarshilik R_UCh+ R_Q ( uyg‘otish chulg‘ami va unga ketma-ket ulangan rezistor R_Q ning umumiy qarshiligi) gacha sakrash tarzda o‘zgarishi ko‘rsatilgan.
Rostlagich kontaktlarining tutashish-uzilish chastotasi yuqori bo‘lganligi tufayli generatorning uyg‘otish zanjiri qarshiligining haqiqiy qiymati R_UCH va R_UCH + R_Q orasida tebranib turadi va o‘rtacha arifmetik qiymatiga ekvivalent bo‘ladi. Bu qarshilik uyg‘otish zanjirining o‘rtacha yoki effektiv qarshiligi deb yuritiladi

Bunda - kontaktlar uzilgan holda turishining nisbiy vaqti.
1.25-c rasmda yuqorida keltirilgan o‘rtacha kuchlanish va effektiv qarshilik qiymatlariga mos ravishda uyg‘otish tokining o‘zgarishi ko‘rsatilgan va uning o‘rtacha qiymati quyidagiga teng


(1.15)
Demak, generator rotorining aylanishlar chastotasi ortishi bilan uyg‘otish toki kamayadi, chunki bunda kontaktlar uzilib turish vaqti t_u , binobarin _u ham kamayadi. Rotor aylanishlar chastotasi kamayganda uyg‘otish tokining qiymati ortadi. Shunday qilib, kuchlanish rostlagichining ishlash jarayonida uyg‘otish tokining qiymati generator rotorining aylanish chastotasiga teskari proporsional ravishda o‘zgaradi va asosan, shuning hisobiga kuchlanish belgilangan chegarada ushlab turiladi (1.25-rasm). Bu jarayonni generator kuchlanish rostlagichi bilan birgalikda ishlagandagi ishchi-tezlik tavsifnomasida ham aniq ko‘rish mumkin (1.26-rasm).
Rotorning aylanishlar chastotasi 0 dan n_bosh gacha o‘sganda, ya’ni rostlagich hali ishga tushmaganda (_u = 0) uyg‘otish toki o‘zining mak-simal qiymatiga erishadi:
.
Aylanishlar chastotasi n_bosh dan ortishi bilan rostlagich ishga tushadi va kuchlanishni belgilangan darajada ushlab turadi. Aylanishlar chastotasi n_bosh dan n_max gacha ortsa, _u 0 dan 1 gacha o‘sadi, uyg‘otish toki _u = 1 holdagi (ya’ni rostlagich kontaktlari doimo uzilgan holat) qiymatigacha kamayadi:



.

Agar rotorning aylanishlar chastotasi bundan keyin ham orttirilca, u holda generator kuchlanishi ham, uyg‘otish toki ham o‘sa boshlaydi, ya’ni bu nuqtadan boshlab rostlagich ishlamaydi va generator kuchlanishi rostlanmaydi.

Shunday qilib, uyg‘otish zanjiriga ulangan qo‘shimcha qarshilik qiymati kuchlanishni rostlash mumkin bo‘lgan maksimal aylanishlar chastotasining chegarasini belgilaydi.