Ozlari fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

2. Laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish boyicha uslubiy ko‘rsatma.


O´ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O´RTA MAXSUS TA´LIM VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“AVTOMOBILSOZLIK” fakulteti

Oliy ta´limning 5310500 - “Avtomobilsozlik va traktorsozlik”
yo´nalishi talabalari uchun

“MASHINALARNING ELEKTR, ELEKTRON TIZIMLARI VA GIDRAVLIK JIHOZLARI”

fanidan laboratoriya ishlarini bajarish bo´yicha

USLUBIY KO'RSATMA

Kirish
Avtomobilsozlikni rivojlanish istiqbollari avtomobillar va traktorlarning elektr jixozlari va elektron tizimlarni keng ko´lamda ishlatilishi bilan bevosita bog’liqdir. Hozirgi zamon avtomobillarining elektr jihozlari ishchi jarayonlarni avtomatlashtirish, harakat xavfsizligini va haydovchilar ish sharoitini yaxshilash tadbirlarini ta´minlovchi murakkab tizim bo´lib, avtomobillarni samarali ishlatish darajasi ko´p jihatdan aynan elektr jihozlarning ishonchliligiga bog´lik bo´ladi.
Elektr energaya dastlab, 1860 yilda ichki yonuv dvigatellarida yonilg´i aralashmasini o´t oldirish uchun ishlatilgan. Yonilg´i aralashmasini yuqori kuchlanishli elektr uchquni yordamida o´t oldirilishi, o´t oldirish daqiqasini aniq rostlash va bu o´z navbatida ichki yonuv dvigatellarining (IYoD) quvvatini va tejamliligini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi. Shuning uchun yonilg´ini elektr uchqun vositasida o´t oddirish boshqa usullarni siqib chiqardi va hozirgi kunda karbyuratorli dvigatellar uchun yagona tizim hisoblanadi.
Elektr energiya dvigatelni ishga tushirish, yoritish va turli xil asboblarni tok bilan ta´minlash uchun ishlatilishi avtomobillarda elektr ta´minot, ishga tushirish va yoritish tizimlarini vujudga keltirdi. Elektr ta´minot tizimi akkumulyatorlar batareyasi, generator va rele-rostlagichlardan iborat. Qariyb 50 yil davomyda avtomobillarda asosan o´zgarmas tok generatorlari ishlatildi.
Hozirga zamon dvigatellarida siqish darajasi, aylanishlar chastotasining o´sishi bilan birga tejamkorligini oshirish, chiqindi gazlarni zaxarliligini kamaytirish masalalariga bo´lgan talabning kuchayishi o´t oldirish tizimlaridagi yuqori kuchlanish qiymatini 1,5-2 baravar oshirish zaruratini tug´dirdi. Klassik yoki kontaktli o´t oldirish tizimining imkoniyati cheklanganligi sababli bu muammoni xal qilish uchun o´t oldirishning yangi tizimlari ishlab chiqildi, xususan kontakt-tranzistorli, kontaktsiz-tranzistorli, mikroprotsessorli o´t oldirish tizimlari shular jumlasidan.
Transport vositalarining elektr va elektron jihozlari rivojlanishining keyingi bosqichlari elektron texnikasining taraqqiyoti bilan bevosita bog´liq bo´lib, u asosan avtomobillarning harakat xavsizligani yanada to´laroq ta´minlashga, dvigateldagi ishchi jarayonlarni samaradorligini, tormoz tizimi ishonchliligini oshirishga yo´naltirilmoqda. Masalan, haydovchi holatini uzluksiz kuzatib, zarurat bo´yicha avtomatik ravishda harakat xavfsizligini ta´minlovchi choralarni amalga oshiruvchi diagaostika asbobini yaratish borasida izchil ish olib borilmoqda.
Elektronika va mikroprotsessor texnikasining qo´llanishi dvigatel va transmissiya ishini avtomatik boshqarish tizimlarini ishlab chiqish imkonini berdi. Xususan, hozirgi zamon avtomobillarida o´rnatilgan elektron antiblokirovkali tormoz tizimlari, dvigatelga yonilg´i miqdori aniq me´yorda uzatilishini ta´minlovchi elektron tizimi shular jumlasidandir.
Shunday qilib, hozirgi zamon avtomobillarining elektr jihozlari, malakali xizmat ko´rsatilishini talab qiluvchi, doimo rivojlanuvchi murakkab tizimga aylandi. Avtomobillar me´yorida va daromadli (rentabelli) ishlatilishi ko´p jihatdan elektr jihozlar shayligiga bog´lik. Hozirgi zamon avtomobillaridagi elektr jihozlarining narxi ancha baland bo´lib, avtomobil to´la qiymatini 25-30% ni tashkil qiladi. Elektr jihozlarni ta´mirlash va ularga xizmat ko´rsatishga ketadigan mablag´ ham taxminan shu ko´rsatkich doirasida bo´ladi.