Ҳозирги замон иқтисодий таълимотларининг асосий йўналишлари

МОНЕТАРИЗМ ВА НЕОЛИБЕРАЛИЗМ ЭВОЛЮЦИЯСИ

Неолиберализм кейнсчилик билан деярли бир вақтда пайдо бўлди ва ХХ асрнинг 30- йилларида иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг мустақил қарашлар мажмуасидан иборат. Илмий назария ва амалий ҳаётда неолиберал иқтисодий жараёнларга давлатнинг маълум даражада аралашуви туфайли чекланмаган эркин рақобат ғоясининг устуворлигига асосланади. Агар кейнсчилик иқтисодиётда давлатнинг фаол аралашувини бошиданоқ зарур деб қараса, неолиберализм давлатнинг нисбатан пассив тартибга солишини қўллайди. Кейнсчилик моделларида иқтисодиётнинг турли соҳаларини инвестициялаш, ҳукумат буютма ва ҳаридлари ҳажмини кенгайтириш, солиқ сиёсатини кучайтириш бўйича давлат чора- тадбирлари мажмуасига устуворлик берилади. Бу сиёсатнинг ўнта кенг қўлланилиш оқибатлари иқтисодий тарихдан маълум бўлган давлат бюджети камомади ва инфляцияга олиб келишида кўринади.
Неолибералистлар иқтисодиётни либераллаштиришни, эркин баҳо шаклланиш принципларидан фойдаланишни, иқтисодиётда хусусий мулк ва нодавлат тўзилмаларининг етакчи бўлишини қўллайдилар. Давлатнинг иқтисодиётни бошқаришдаги ролини эса «тунгги қоровул» ёки «спорт судьяси» қабилида бўлиши кўзда тутилади. Бу йўналишнинг йирик вакили Л.Эрҳард фйтганидек «Рақобат мумкин бўлган ҳамма ерда, тартибга солиш - зарур бўлган ерда» амалга ошуви керак. Давлатнинг иқтисодиётдаги иштироки чекланган бўлиб, тадбиркорларнинг эркин ва мўътадил фаолияти иқтисодиётдаги мувозанатни сақлашнинг асосий шарти сифатида қаралади.
ХХ асрнинг 30-йилларида давлатнинг иқтисодиётга аралашувини чеклаш мақсадида муқобил неолиберал марказлар ташкил этилди. Бунинг сабаби шундаки, 2-жаҳон уруши арафасида пайдо бўлаётган милитаристик ғоялар ниҳоятда кучли бўлиб, кўп мамлакатларда (Германия, Италия, АҚШ, Буюк Британия...) давлатнинг иқтисодиётга аралашуви кескин кучаяди.
Неолиберализмнинг энг йирик марказлари Германия, АҚШ ва Англияда вужудга келиб, шунга мувофиқ Фрайбург мактаби (етакчи вакиллари - В.Ойкен, В.Рёбке, А.Рюстов, Л.Эрҳард ва б.), Чикаго мактаби, уни «монетар мактаб» деб ҳам атайдилар (етакчи вакиллари - Л.Мизес, М.Фридмен, А.Швари ва б.), Лондон мактаби (етакчи вакиллари - Ф.Хайек, Л.Роббинс ва б.).
Францияда неолиберал ғояларнинг таниқли вакиллари сифатида иқтисодчилар Ж.Рюэфф, М.Алле ва бошқаларни келтириш мумкин. Бу олимлар ўша давридаёқ ягона илмий-амалий платформани ишлаб чиқиш учун ҳаракат бошладилар. 1938 йили Париждаги конференцияда неолиберализмнинг асосий принциплари халқаро кўламда эълон қилинди. Бу неолибералларнинг йиғилиши (форуми) «Липпман коллоквиуми» деб ҳам аталади, бунинг сабаби шуки, ўша йили америкалик иқтисодчи А.Уолтер Липпман «Эркин шаҳар» китобини эълон қилди ва ундаги ғоялар неолиберал принциплар билан ҳамоҳангдир. Париждаги қўллаб-қувватланган неолиберал умумий принципларнинг моҳияти шундан иборатки, давлатлар эркин рақобат қоидаларини қайтаришга ғамўрлик қилишлари ва уларни барча хўжалик субъектлари томонидан бажарилишини таъминлашларига кўмаклашуви сўралади. Бу хужжатда хусусий мулк устунворлиги шарти, битимлар эркинлиги ва бозорлар эркинлиги давлат йўли билан фақат экстремал (уруш, стихияли офат, катастрофа ва б.) ҳолатлардагина қайта кўрилиши мумкин деб ҳисобланади.
2-жаҳон урушидан сўнг неолиберализм принциплари дастлаб Fарбий Германия (ГФР) да амалий жиҳатдан муваффақияти татбиқ этилди. Бу ерда 1948 йилдан бошлаб бу ғоялар Аденаурэр-Эрҳард давлат доктринаси статусига айлантирилди. Неолиберализмнинг таниқли немис назариётчилари В.Ребне, А.Рюстов ва бошқалар озодлик ва инсонпарварлик баҳонасида монополизм вужудга келишининг барча кўринишларини танқидига бошчилик қилдилар.
Иқтисодий либерализм оқимининг ХХ асрдаги асосий намояндаси асли Австриядан чиққан америкалик